‏سرشناسه : امين مهدي ، گردآورنده.
‏عنوان و نام پديدآور : احكام حقوقي از ديدگاه قرآن و حديث / به اهتمام مهدي امين ؛ با نظارت محمد بيستوني.
‏مشخصات نشر : تهران : موسسه نشر شهر‏ ، ۱۳۸۷.
‏مشخصات ظاهري : ‏‌۳۲۹ ص.‏ ؛‏.م‌س ۱۴/۵ × ۱۰
‏فروست : تفسر موضوعي الميزان ؛ [ج.] ۴۴.
تفسير الميزان جوان
‏شابك : ‏‌978-600-5221-15-2
‏وضعيت فهرست نويسي : فيپا
‏يادداشت : كتاب حاضر بر اساس كتاب "الميزان في تفسيرالقرآن " تاليف محمدحسين طباطبايي است.
‏يادداشت : كتابنامه به صورت زيرنويس.
‏عنوان ديگر : الميزان في تفسيرالقرآن.
‏موضوع : قرآن -- احكام و قوانين.
‏موضوع : تفاسير شيعه -- قرن ۱۴.
‏موضوع : اسلام و دولت -- جنبه هاي قرآني
‏شناسه افزوده : بيستوني محمد، ‏‌۱۳۳۷ -‏
‏شناسه افزوده : طباطبايي ، محمدحسين ، ۱۲۸۱-۱۳۶۰. الميزان في تفسيرالقرآن.
‏شناسه افزوده : موسسه نشر شهر
‏شناسه افزوده : تفسير موضوعي الميزان ؛ [ج.]۴۴.
‏رده بندي كنگره : ‏‌BP۹۸‏‌۱۳۸۷ ‏/الف۸۳ت۷۵ ۴۴.ج
‏رده بندي ديويي : ‏‌۲۹۷/۱۷۹
‏شماره كتابشناسي ملي : ۱۱۳۱۴۰۱

موضـوع صفحـه
متن تأييديه حضرت آية‌اللّه سيدعلي‌اصغر دستغيب نماينده خبرگان‌رهبري‌دراستان‌فارس••• 5
متن‌تأييديه حضرت‌آية‌اللّه مرتضي مقتدائي••• 7
مقـــدمـــه نــاشـــر••• 8
مقـــدمـــه مـــؤلـف••• 12
بخش اول: مباني حكومت اسلامي
فصل اول: منشـأ مـالكيت و حكـومت در اسلام••• 19
مالكيت و حكومت••• 19
(402)
خدادادي بودن حكومت، و حكومت‌هاي حق و باطل••• 23
حكــومــت تكــوينـي، و حكــومـت تشــريعــي••• 26
1 ـ «ايتاء حكـومت تكويني» ••• 26
2 ـ «ايتاء حكومت تشريعي» ••• 26
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
فصل دوم: حق حكومت و ولايت خدا و رسول••• 29
وجوب اطاعت خدا و رسول••• 29
مطــاع بـودن دستورات ولايتي رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ••• 31
كفر سـرپيچي از فرمان «اَطيعُوااللّهَ وَ الرَّسُولَ»••• 32
(403)
سلب حـق تخلــف از فــراميــن رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ••• 34
تــأسي به رسـول‌اللّه به عنـوان اسـوه حسنـه••• 36
امر به ترفيع ايمان باتقوي و اطاعت از رســول••• 38
مقــام اطــاعت كننــدگـان از خــدا و رســول !••• 40
امــــر بـــه اجــابــت دعــــوت رســــول‌اللّه‌••• 43
نهـي مؤمنين از بي‌اعتنايي به دعوت رسول اللّه‌••• 45
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
فصل سوم: حق حكومت و ولايت صاحبان امر••• 49
تعيين صاحبان امر از طرف خدا و شرايط حكومت آن‌ها••• 49
(404)
ولـــي امــر حــق وضــع حكـم جــديــد را نـــــدارد!••• 52
لـــزوم عصمــت و معصــوم بــودن اولــي الامــــر••• 54
اولي الامر: معصــوميـن از اهـل بيت رســول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ••• 56
وظيفه‌وبرنامه اولي‌الامرمسلمين در حل اختلافات‌ديني••• 57
روايــات وارده در معــرفـي معصــوميـن اولـي الامر••• 60
اختيارات اولي‌الامر••• 68
عدم اختيار اولي‌الامر مسلمين در نقــض احكــام الهـي••• 72
فصل چهارم:ولايت‌علي‌بن‌ابيطالب عليه‌السلام : اولين ولي‌امر و جانشين‌رسول‌اللّه‌••• 75
دستــور معـــرفي جــانشيــن رســـول اللّه حكمــي مـافــوق تمـام احكـــام••• 75
فهــرسـت مطـالـب
(405)
موضـوع صفحـه
خطر از جانب يهود و نصاري نبود:••• 77
خطــر از جــانــب كفـــار نبـــود :••• 78
خطرجاني براي رسول‌اللّه يا خطراضمحلال دين‌نبود:••• 79
حكمـــي كـه مـايـه تمـاميت ديـن و استقـرار آن بــود!••• 81
خدا جانشين‌رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند!••• 93
روايــات وارده دربــاره ولايـت جــانشيــن رسول‌اللّه‌••• 105
راويان حديث غدير••• 109
فصـل پنجـم: بحثـي در حكـومـت مورد نظـر قرآن••• 113
هــدف از تـأسيس حكـومـت در اسلام••• 113
(406)
رهبـــري جـــامعــه اســلامـي و صـلاحيـت‌هـاي آن••• 114
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
تفــاوت نظــام اســــلامي بــا نظــــام سلطنتـــي••• 119
تفــاوت نظــام اســلامي بــا نظــام دمـوكـــراسـي••• 120
بسـط اختـلاف طبقـاتي در رژيم‌هــاي دمــوكـراسي••• 123
بحثي در نظام اجتمـاعي اسـلام بعد از رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ••• 126
بحثي در لزوم معصوم بودن جانشين رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ••• 128
تـوضيحـي دربـاره تـوهـم معصوم نبودن اولي‌الامر••• 130
ولايــت معصــوميـن از اهــل بيـــت رســـــول اللّه‌••• 138
(407)
مدارك و ادله مبتني بر ولايت معصومين از اهل بيت رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ••• 140
قـــرآن و حكــومــت و ولايت همــراه بـا تقــــــوي••• 142
قرآن و جامعه ديني••• 145
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
بخش دوم: مباني مجازات اسلامي
فصل اول: حكـم قصاص••• 149
حكم قصاص، اجرا، عفو و اثر حياتبخش آن در اجتماع••• 149
قصــــاص، ضمــــانـت حيــات و زنــدگـي شمـــا!••• 152
بيــــان حكـــــم قصــــاص در انـــواع جنــايــات••• 154
(408)
قصـــاص قتــل نفــس، قطــع عضــو، و جــراحـات••• 155
عفــــو جـــانـــي، و گــذشــت از حــق قصــــاص ••• 156
مبــاني احكــام مـربـوط قتــل عمـدي و قتل غيرعمد••• 159
فصل دوم: قتــل غيـر عمـدي و كفاره و جبران آن••• 159
كيفر قتل غير عمد مؤمن••• 161
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
قتــل غيـر عمـد دشمـــن كــافـر حــربي••• 162
قتل غير عمد كافر داراي قرارداد با مسلمين••• 162
تخفيف حـق‌اللّه در جبران قتـل غيـرعمـدي••• 163
(409)
فلسفـــه آزادي بــردگـان در مقــابـل قتـل غيــر عمــدي••• 165
مرجع تشخيص قتل غير عمد••• 166
قتــل عمـــدي••• 167
كيفر قتل عمد مؤمن: آتش ابدي••• 168
قتل عمد، و ضرورت تشخيص مؤمن و كافر در امر جهادي••• 169
قتــل نفــس يك نفــر معـادل قتـل كـل انســـان‌هـاست !••• 173
اعدام‌هاي مجاز••• 178
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
چگــونگـي بــرابــر بــودن قتــل يك فــرد با كـل انســان‌ها••• 179
(410)
مجازات قتل مؤمن يا انتحـار و خودكشي••• 181
جـان مـؤمن: جان كل جـامعه ديني است !••• 182
يكسان بودن مجازات اسلامي در مورد مسلمان و غير مسلمان••• 184
امــر به رعــايت انصــاف و عــدالـت در مجــازات متقــابـل••• 189
روايــات وارده دربــاره حكـــم قصـــاص و شـــرايــط آن••• 191
فصل سوم: مجازات دزد••• 197
حكم مجازات دزدي و نحوه‌قطع دست‌دزد••• 197
روايــات وارده دربـــاره مجـــازات دزد••• 199
فصل چهارم، قانـون مجـازات زنا كاران••• 213
فهــرسـت مطـالـب
(411)
موضـوع صفحـه
حكـم مجـازات زن و مــــرد زنــاكــار••• 213
مجازات فقط بعد از اقامه شهادت شهود••• 215
نــوع مجــازات زنــاي زن شـوهـردار••• 216
شكنجه براي زن و مرد زناكار، و حبس در خانه براي زن••• 218
رفــع حـد شكنجــه با تـوبـه، و ادامه حبس زن در خانه••• 219
تبــديـل حكـم بـازداشت ابـد در خـانـه با حكم سنگسار••• 220
مجــازات زنـاي زن و مــــرد مجـــرد••• 222
نحوه مجازات مرتكبان و مفتـريان زنـا••• 223
صـــد تــازيــانـه بـراي زن زنـاكــار و مـــرد زنـاكـار••• 224
(412)
نوع مجازات و حد آن••• 225
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
عامل اجراي حد••• 226
نهـي از دلسـوزي و سهـل‌انگـاري در اجـراي حكــم الهـي••• 226
شــرط حضـور جماعت شاهد و ناظر اجراي حد••• 227
شرايط ازدواج زن زنــاكــار و مــرد زنـاكـــار••• 228
مجازات افترا زنندگان به زنان شوهردار و عفيف••• 230
نحوه اداي شهادت شوهران مفتري و دفاع همسر••• 233
فضــل و رحمــت خــدا، و دفــع حــد با تـوبـه••• 236
(413)
نهــي از قبــول افتــرا و ادعــاي بدون شـاهـد••• 237
اثم مبين، كيفر اتهام بدون واقع زدن به مؤمنين و مؤمنات••• 241
روايــات وارده در بــاب مجــازات زنــاكـاران••• 243
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
فصل پنجم: قــانــون مجــازات اخــلالگــران امنيــت عمـومي••• 247
جـــــزاي محـــــاربيــن و مفســديـن فـي‌الارض ••• 247
كشتــن، دار زدن، و قطـع دسـت و پا برخـلاف هـم••• 251
تبعيــــــد و نفـــــي بلـــــد••• 253
مجازات اخــروي: عـذاب عظيم••• 253
(414)
توبه اخلال گر قبل از دستگيري••• 254
فصل ششم: مباحث مربوط به قصاص و مجازات••• 257
سـابقـه تـاريخي حكم قصاص••• 257
پاسخي به اعتـراضـات مـربـوط به حكـم قصاص••• 259
فصل هفتم: نظام حاكم بر مجازات اعمال انسان‌ها در دنيا و آخرت••• 273
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
اختــــلاف نتيجـــه و اثـــر اعمــال در دنيـــا و آخـرت••• 273
ثبت اعمال بندگان و حفظ آن در دنيا و تجسم آن در آخرت••• 285
رابطه انسان‌ها و رابطه آن با اتفاقات و حوادث بد و خوب••• 286
(415)
تســري اعمــال خــوب و بــد نيـاكـان به آينــــدگـــان••• 290
آزمايش الهـي با ارســال نعمــت بر يك فــرد يا اجتمــاع••• 291
آزمايش انسـان‌ها به وسيلــه ارســال بــلاها و مصايب••• 293
علل طبيعي حوادث و علل ماوراء طبيعت و نظام اعمال انسان‌ها••• 296
مفهـوم مــراقبت خــدا از اعمال انسان‌ها••• 299
سنـــت الهــــي ابتــــــلاء و انتقــــام••• 304
فصل هشتم: احكام اعمال از حيث جـزا••• 305
فهــرسـت مطـالـب
موضـوع صفحـه
حبــط حسنــــــات بــا سيئـــات••• 305
(416)
محــــو سيئــــات بــا حسنـــات••• 306
حبط بعض‌حسنات بابعض سيئات••• 307
محو اثر بعض گناهان با بعــض كارهاي نيك••• 308
انتقال حسنـات فــرد به فــرد ديگر••• 309
طاعت‌هاي موجب انتقال گناهان فرد به ديگري••• 310
انتقـال مثل سيئات نه عيـن سيئات••• 310
انتقـال مثل حسنات نه عين حسنات••• 311
گناهان موجب دو چندان شدن عذاب••• 311
طـاعات موجب دوچندان شدن ثواب••• 312
فهــرسـت مطـالـب
(417)
موضـوع صفحـه
تبديل سيئات به حسنات••• 313
حسنــات مــوجـب عــايـد شــدن مثــل آن به ديگـــري••• 313
تحويل حسنات فرد به فرد ديگر و اخذ سيئات او، و برعكس••• 314
فصل نهم: احكـام اعمــال از حيـث سعـادت و شقاوت••• 315
غلبــه عــــوامــل سعـــادت بــر عــوامـــل شقــــاوت ••• 315
غلبـــــه معنـــويـــات ••• 319
غلبـــه حـــق بر بــاطل ••• 321
اِعمــال حكم عقل در اعمال نيــك و فقـدان عقل در اعمال بد••• 325
قانون پاداش اضافي اعمال حسنه و كيفر ثابت اعمال سيئه••• 327
(418)
مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمي چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدرداني مي‌شود.
مؤسسه قرآني تفسير جوان
(419)

اِلي سَيِّدِنا وَ نَبِيِّنا مُحَمَّدٍ
رَسُـولِ اللّـهِ وَ خاتَـمِ النَّبِيّينَ وَ اِلي مَوْلانا
وَ مَوْلَي الْمُوَحِّدينَ عَلِيٍّ اَميرِ الْمُؤْمِنينَ وَ اِلي بِضْعَةِ
الْمُصْطَفي وَ بَهْجَةِ قَلْبِهِ سَيِّدَةِ نِساءِ الْعالَمينَ وَ اِلي سَيِّدَيْ
شَبابِ اَهْلِ الْجَنَّةِ، السِبْطَيْنِ، الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ اِلَي الاَْئِمَّةِ التِّسْعَةِ
الْمَعْصُومينَ الْمُكَرَّمينَ مِنْ‌وُلْدِ الْحُسَيْنِ لاسِيَّما بَقِيَّـــةِ‌اللّهِ فِي‌الاَْرَضينَ وَ وارِثِ عُلُومِ
الاَْنْبِياءِ وَ الْمُرْسَلينَ، الْمُعَدِّ لِقَطْعِ دابِرِالظَّلَمَةِ وَ الْمُدَّخِرِ لاِِحْياءِ الْفَرائِضِ وَ مَعالِمِ الدّينِ ،
الْحُجَّةِ‌بْنِ‌الْحَسَنِ صاحِبِ الْعَصْرِ وَ الزَّمانِ عَجَّلَ اللّهُ تَعالي فَرَجَهُ الشَّريفَ فَيا مُعِزَّ
الاَْوْلِياءِوَيامُذِلَ‌الاَْعْداءِاَيُّهَاالسَّبَبُ‌الْمُتَّصِلُ‌بَيْنَ‌الاَْرْضِ‌وَالسَّماءِقَدْمَسَّنا
وَ اَهْلَنَا الضُّـــرَّ في غَيْبَتِـــكَ وَ فِراقِـــكَ وَ جِئْنـا بِبِضاعَـةٍ
(6)
مُزْجاةٍ مِنْ وِلائِكَ وَ مَحَبَّتِكَ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ مِنْ مَنِّكَ وَ
فَضْلِكَ وَ تَصَدَّقْ عَلَيْنا بِنَظْرَةِ رَحْمَةٍ مِنْكَ
اِنّا نَريكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري و رييس شورايعالي مديريت حوزه علميه
بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
قرآن كريم اين بزرگ‌ترين هديه آسماني و عالي‌ترين چراغ هدايت كه خداوند عالم به وسيله آخرين پيامبرش براي بشريت فروفرستاده است؛ همواره انسان‌ها را دستگيري و راهنمايي نموده و مي‌نمايد. اين انسان‌ها هستند كه به هر مقدار بيشتر با اين نور و رحمت ارتباط برقرار كنند بيشتر بهره مي‌گيرند. ارتباط انسان‌ها با قرآن كريم با خواندن، انديشيدن،
(7)
فهميدن، شناختن اهداف آن شكل مي‌گيرد. تلاوت، تفكر، دريافت و عمل انسان‌ها به دستورالعمل‌هاي آن، سطوح مختلف دارد. كارهايي كه براي تسهيل و روان و آسان كردن اين ارتباط انجام مي‌گيرد هركدام به نوبه خود ارزشمند است. كارهاي گوناگوني كه دانشمند محترم جناب آقاي دكتر بيستوني براي نسل جوان در جهت اين خدمت بزرگ و امكان ارتباط بهتر نسل‌جوان با قرآن انجام‌داده‌اند؛ همگي قابل تقدير و تشكر و احترام است. به علاقه‌مندان بخصوص جوانان توصيه مي‌كنم كه از اين آثار بهره‌مند شوند.
توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.
محمد يزدي
رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبري 1/2/1388

(8)
بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
توفيق نصيب گرديد از مؤسسه قــرآني تفسير جوان بازديد داشته باشم و مواجه شدم با يك باغستان گسترده پرگل و متنوع كه به‌طور يقين از معجزات قرآن است كه اين ابتكارات و روش‌هاي نو و جالب را به ذهن يك نفر كه بايد مورد عنايت ويژه قرار گرفته باشد القاء نمايد تا بتواند در سطح گسترده كودكان و جوانان و نوجوانان و غيرهم را با قرآن‌مجيد مأنوس به‌طوري‌كه مفاهيم بلند و باارزش قرآن در وجود آنها نقش بسته و روش آنها را الهي و قرآني نمايد و آن برادر بزرگوار جناب آقاي دكتر محمد بيستوني است كه اين توفيق نصيب ايشان گرديده و ذخيره عظيم و باقيات الصالحات جاري براي آخرت ايشان هست. به اميد اين كه همه اقدامات با خلوص قرين و مورد توجه ويژه حضرت بقيت‌اللّه‌الاعظم ارواحنافداه باشد.
(9)مرتضي مقتدايي
به تاريخ يوم شنبه پنجم ماه مبارك رمضان‌المبارك 1427
(10)

بِسْمِ اللّه‌ِ الرَّحْمنِ الرَّحيم
«وَ نَزَّلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ تِبْيانا لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ» (89 / نحل)
تفسير الميزان گنجينه گرانبهائي است كه به مقتضاي اين كريمه قرآني حاوي جميع موضوعات و عناوين مطرح در زندگي انسان‌ها مي‌باشد. تنظيم موضوعي اين مجموعه نفيس اولاً موجب آن است كه هركس عنوان و موضوع مدّنظر خويش را به سادگي پيدا كند و ثانيا زمينه مناسبي در راستاي تحقيقات موضوعي براي پژوهشگران و انديشمندان جوان حوزه و دانشگاه خواهد بود.
اين توفيق نيز در ادامه برنامه‌هاي مؤسسه قرآني تفسير جوان در تنظيم و نشر آثار
(11)
قرآني مفسّرين بزرگ و نامي در طول تاريخ اسلام، نصيب برادر ارزشمندم جناب آقاي دكتر محمد بيستوني و گروهي از همكاران قرآن‌پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچنــان از توفيقــات و تأييــدات الهي برخــوردار باشنـد.
سيدعلي اصغر دستغيب
28/9/86
(12)

براساس پژوهشي كه در مؤسسه قرآني تفسير جوان انجام شده، از صدر اسلام تاكنون حدود 000/10 نوع تفسير قرآن كريم منتشر گرديده است كه بيش از 90% آنها به دليل پرحجم بودن صفحات، عدم اعرابگذاري كامل آيات و روايات و كلمات عربي، نثر و نگارش تخصصي و پيچيده، قطع بزرگ كتاب و... صرفا براي «متخصصين و علاقمندان حرفه‌اي» كاربرد داشته و افراد عادي جامعه به ويژه «جوانان عزيز» آنچنان كه شــايستــه است نمي‌تـوانند از اين قبيل تفاسير به راحتي استفاده كنند.
مؤسسه قرآني تفسير جوان 15 سال براي ساده‌سازي و ارائه تفسير موضوعي و كاربردي در كنار تفسيرترتيبي تلاش‌هاي گسترده‌اي را آغاز نموده است كه چاپ و انتشار تفسير جوان (خلاصه 30 جلدي تفسير نمونه، قطع جيبي) و تفسير نوجوان (30 جلدي، قطع جيبي
(13)
كوچك) و بيش از يكصد تفسير موضوعي ديگر نظير باستان‌شناسي قرآن كريم، رنگ‌شناسي، شيطان‌شناسي، هنرهاي دستي، حقوق زن، موسيقي، تفاسير گرافيكي و... بخشي از خروجي‌هاي منتشر شده در همين راستا مي‌باشد.
كتابي كه ما و شما اكنون در محـضر نـوراني آن هستيـم حـاصـل تــلاش 30 ســاله «استادارجمند جناب آقاي‌سيدمهدي‌امين» مي‌باشد.ايشان تمامي مجلدات تفسيرالميزان را به دقــت مطــالعه كــرده و پس از فيش برداري، مطالب را «بدون هيچ گونه دخل و تصرف در متن تفسير» در هفتاد عنوان موضوعي تفكيك و براي نخستين بار «مجموعه 70 جلدي تفسير موضوعي الميزان» را تــدويــن نمــوده كــه هـم به صورت تك موضوعي و هم به شكل دوره‌اي براي جـوانـان عزيز قـابــل استفاده كاربردي‌است.
«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهري (ره) «بهترين تفسيري است كه در ميان
(14) احكام حقوقي
شيعه و سني از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكي از بزرگ‌ترين آثار علمي علامه طباطبائي (ره)، و از مهم‌ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم‌نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسي (م 460 ه) و مجمع‌البيان شيخ طبرسي (م 548 ه) بزرگ‌ترين و جامع‌ترين تفسير شيعي و از نظر قوّت علمي و مطلوبيت روش تفسيري، بي‌نظير است. ويژگي مهم اين تفسير به‌كارگيري تفسير قرآن به قرآن و روش عقلــي و استــدلالي اســت. ايــن روش در كــار مفسّــر تنها در كنار هم‌گذاشتن آيات براي درك معناي واژه خلاصه نمي‌شود، بلكه موضوعات مشابه و مشتــرك در سوره‌هاي مختلف را كنار يكديگر قرار مي‌دهــد، تحليل و مقايسه مي‌كند و براي درك پيام آيه به شيوه تدبّري و اجتهادي توسل مي‌جويد.
يكي از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه‌گرايي تفسير است. بي‌گمان اين خصيصه از
مقدمه ناشر (15)
انديشه و گرايش‌هاي اجتماعي علامه طباطبائي (ره) برخاسته است و لذا به مباحثي چون حكومت، آزادي، عدالت اجتماعي، نظم اجتماعي، مشكلات امّت اسلامي، علل عقب ماندگي مسلمـانـان، حقـوق زن و پـاسـخ به شبهـات ماركسيسم و ده‌ها موضوع روز، روي آورده و به‌طـور عميـق مورد بحث و بررسي قــرارداده است.
شيوه مرحوم علاّمه به‌اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك‌سوره را مي‌آورد و آيه، آيه، نكات لُغوي و بيــاني آن را شــرح مي‌دهــد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعي است به تشريح آن مي‌پردازد.
ولــي متــأسفــانه قــدر و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات فــراوانــي كه با دانشجـويان يا دانش‌آموزان داشته‌ام همواره نياز فراوان آنها را بــه ايــن تفسيــر دريــافتــه‌ام و به هميــن دليـــل نسبــت بــه همكــاري بــا
(16) احكام حقوقي
جنــاب آقــاي سيـدمهدي امين اقدام نموده‌ام.
اميــدوارم ايـــن قبيــل تــلاش‌هــاي قــرآنــي مــا و شمــا بــراي روزي ذخيــره شــود كــه بــه جــز اعمــال و نيــات خـالصـانه، هيـچ چيـز ديگـري كـارسـاز نخواهد بود. دكتر محمد بيستوني
رئيس مؤسسه قرآني تفسير جوان
تهران ـ بهار 1386
مقدمه ناشر (17)

اِنَّـــهُ لَقُـــــرْآنٌ كَـــريــمٌ
فـــي كِتــــابٍ مَكْنُـــــونٍ
لا يَمَسُّـــهُ اِلاَّ الْمُطَهَّـــروُنَ
اين قـرآنـي اســت كــريــم
در كتـــــابـــي مكنــــــون
كه جز دست پــاكــان و فهـم خاصان بدان نرسد!
(77 ـ 79/ واقعه)
اين كتاب به منزله يك «كتاب مرجع» يافرهنگ معارف قرآن است كه از «تفسير الميزان» انتخـاب و
(18)
تلخيـص، و بر حسب موضوع طبقه‌بندي شده است.
در تقسيم‌بندي به عمل آمده از موضوعات قرآن كريم قريب 70 عنوان مستقل به دست آمد. هر يك از اين موضوعات اصلي، عنوان مستقلي براي تهيه يك كتاب در نظر گرفته شد. هر كتاب در داخل خود به چندين فصل يا عنوان فرعي تقسيم گرديد. هر
فصل نيز به سرفصل‌هايي تقسيم شد. در اين سرفصل‌ها آيات و مفاهيم قرآني از متن تفسيـر الميــزان انتخــاب و پس از تلخيص، به روال منطقي، طبقه‌بندي و درج گرديد، به طوري كه خواننده جوان و محقق ما با مطالعه اين مطالب كوتاه وارد جهان شگفت‌انگيز آيات و معارف قرآن عظيم گردد. در پايان كار، مجموع اين معارف به قريب 5 هزار عنوان يا سرفصل بالغ گرديد.
از لحــاظ زمــاني: كار انتخاب مطالب و فيش‌برداري و تلخيص و نگارش، از
مقدمه مؤلف (19)
اواخــر ســال 1357 شــروع و حــدود 30 ســال دوام داشتــه، و با توفيق الهي در ليالي مبــاركه قدر سال 1385پايان پذيرفتــه و آمــاده چــاپ و نشــر گـرديـده است.
هــدف از تهيه اين مجموعــه و نوع طبقه‌بندي مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآني، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسري بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايي دريافت كنند، و براي هر سؤال پاسخي مشخص و روشــن داشتـــه باشنــد.
سال‌هاي طولاني، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مي‌آموختيم اما وقتي در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين‌مان قرار مي‌گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعي كه شنيده بوديم بايد
(20) احكام حقوقي
جواب مي‌داديم. زماني كه تفسير الميزان علامه طباطبايي، قدس‌اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايراني قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابي را كه لازم بود مي‌توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردي كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مي‌نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاي چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسي اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعي طبقه‌بندي و خلاصه شود و در قالب يك دائرة‌المعــارف در دستــرس همه دين‌دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه‌اي بـود كـه مـوجب تهيه اين مجلــدات گــرديد.
بديهي است اين مجلدات شامل تمامي جزئيات سوره‌ها و آيات الهي قرآن نمي‌شود، بلكه سعي شده مطالبي انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآني، علامه بزرگوار
مقدمه مؤلف (21)
به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.
اصول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خواننده مي‌تواند براي پي‌گيري آن‌ها به خــود الميــزان مراجعه نمايد. براي اين منظور مستند هر مطلــب بــا ذكــر شمــاره مجــلد و شمــاره صفحــه مــربــوطه و آيه مورد استنــاد در هر مطلــب قيــد گــرديده است.
ذكراين‌نكته لازم‌است كه چون‌ترجمه‌تفسيرالميزان به‌صورت دومجموعه 20 جلدي و 40جلدي منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه‌مراجعه به‌ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددي آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف‌نظراز تعداد مجلدات برويد.
و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسماني در مؤسسه‌اي انجام گيرد كه با هــدف نشــر معــارف قــرآن شــريـف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،
(22) احكام حقوقي
تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جنــاب آقـاي دكتـر محمــد بيستوني، اصلاح و تنقيــح و نظــارت همــه‌جــانبـه بر اين مجمــوعه قـرآني شريف را به عهــده گيــرد.
مؤسسه قرآني تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسماني قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآني را به صورت كتاب‌هايي در قطع جيبــي منتشــر مي‌كنــد. ايــن ابتكــار در نشــر هميــن مجلــدات نيــز به كار رفته، تــا مطــالعــه آن در هــر شــرايــط زمــانــي و مكــاني، براي جــوانان مشتاق فرهنگ الهي قرآن شريف، ساده و آسان گردد...
و ما همه بندگاني هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انجــام شــده و مي‌شـود، همه از جانب اوست !
و صلوات خدا بر محمّد مصطفي صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين
مقدمه مؤلف (23)
وظيفه الهي بودند، و بر علامه فقيد آية‌اللّه طباطبايي و اجداد او، و بر همه وظيفه‌داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته‌اي بودند و ما را نيز در مسيــر شنــاخت اسـلام واقعي پرورش دادنـد!
ليله قدر سال 1385
سيد مهدي حبيبي امين
(24) احكام حقوقي

(25)
(26)
«قُـلِ اللّهُـمَّ مـالِـكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشـاءُ وَ تُعِـزُّ مَـنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَـنْ تَشـاءُ بِيَـدِكَ الْخَيْـرُ اِنَّـكَ عَلـي كُلِّ شَـي‌ءٍ قَديرٌ،»
«بگو بارالها، اي خداي ملك هستي، به هر كس بخواهي ملك و سلطنت مي‌دهي و از هـر كـس بخـواهـي مي‌گيـري و بـه هـر كس بخـواهـي عزت و اقتدار
(27)
مي‌بخشي و هر كه را بخواهي خوار مي‌كني، خدايا هر خير و نيكوئي به دست تو اسـت و تـو بـر هـر چيـزي تـوانـائـي!» (26 / آل عمران)
خــــداي سبحـــان هـــم «مَليــك» تمــام عــالــم اســت، و هــم «مــالِــك» آن، آن هــم علـي الاطــلاق، همچنــان كــه خـودش فــرمـــود:
«ذلِكُمُ‌اللّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِ‌شَيْ‌ءٍ لااِلهَ‌اِلاّهُوَ !» (62 / مؤمن)
«لَهُ ما فِي‌السَّمواتِ وَ ما فِي‌الاَْرْضِ ـ آنچه در آسمان‌ها و در زمين است از آن اوست!» (254 / بقـره)
او مليك علـي الاطـلاق است، هم چنان كه خودش فرمود:
«لَـــــهُ الْمُلْـــــكُ وَ لَـــــهُ الْحَمْـــــدُ!» (1 / تغـــابــن)
(28) احكام حقوقي
«عِنْــــــــدَ مَليـــــــــكٍ مُقْتَــــــدِرٍ!» (55 / قمــــــر)
مالكيت خداي تعالي نسبت به عالم مالكيت حقيقي است، خداي تعالي مالك تمامي اجزاء و شؤون عالم است، او مي‌تواند در همه اجزاي عالم به هر طوري كه بخواهد تصرف نمايد.
«مُلك و مليكي» نيز از سنخ مِلك و مالكيت است، الا اين كه در اين جا مالكيت مربوط به چيزهايي است كه جماعتي از مردم آن را مالكند، چون مُلك به معناي پادشاهي است، و پادشاه مالك چيزهايي است كه در مِلك رعيت است، او مي‌تواند در آنچه رعيت مالك است تصرف كند، بدون اين كه تصرفش معارض با تصرف رعايا باشد، و يا خواست رعيت معارض و مزاحم با خواستش باشد.
مالكيت و مليكي اعتباري نيز در مورد خداي تعالي صادق است، براي اين كه هر
مالكيت و حكومت (29)
چيزي مالك هر چه هست خداي تعالي به او داده، و اگر خدا خودش مالك آن‌ها نبود نمي‌توانست تمليك كند، همچنان كه خودش فرمود:
«وَ اتُـوهُمْ مِنْ مالِ اللّهِ الَّذي اتيكُمْ.» (33 / نور)
و او مليك به مِلك اعتباري هم هست، و مالك هر چيزي است كه در دست مردم است، براي اين كه او شارع هر قانون است، و در نتيجه به حكم خودش در آنچه كه ملك مردم است تصرف قانوني مي‌كند، و قرآن كريم هم او را مليك مردم خوانده و فرموده:
«قُلْ اَعُوذُ بِـرَبِّ النّاسِ. مَلِكِ‌النّاسِ!» (1 و 2 / ناس)
و در اين كــه آن چــه در اختيــار مــردم است، مــال خــدا است، و خــدا به ايشان داده و فرموده:
«وَ اتيكُـمْ مِـنْ كُـلِّ مـا سَـأَلْتُمُـوهُ وَ اِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللّهِ لا تُحْصُوها.» (34 / ابراهيم)
(30) احكام حقوقي
«وَ اَنْفِقُوا مِمّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفينَ فيـهِ.» (7 / حديد)
«وَ ما لَكُمْ اَلاّ تُنْفِقُوا في سَبيلِ اللّهِ وَ لِلّـهِ ميـراثُ السَّمـواتِ وَ الاَْرْضِ.» (10 / حديد)
«لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَـوْمَ لِلّهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ!» (16 / مؤمن)
بنــابـر اين خــداي تعـالي آن‌چــه را در دســت انســان‌هــاي قبــل از ما بود مالك بـود، و آن چه در دسـت ما است، مـالـك است، و به زودي وارث ما نيز خــواهــد شــد.
هم‌چنيــن خــداي تعــالــي پــادشــاه و مَلِــك همــه مُلــوك است، كه مُلك را به هر مَلِكي كه بخواهـد مي‌دهــد، همچنــان كه فــرمـود:
«اَنْ آتــــاهُ اللّــــــهُ المُلْـــــكَ!» (258 / بقــره)
«وَ اتَيْنـــاهُــمْ مُلْكــــا عَظيمــــا.» (54 / نساء)(1)
1- الميزان ج 3، ص 200 .
مالكيت و حكومت (31)

«تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشاءُ وَ تَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشـاءُ،» (26 / آل‌عمران) كلمه «مُلك» بدان جهت كه در اين آيه، مطلق آمده (و نفرموده ملك حق را به هركس بخواهي مي‌دهي،) شامل ملك حق و ملك باطل هر دو مي‌شود، و خلاصه مي‌فهماند مالكيت آن كس كه در ملكش عدالت مي‌كند، و هم مالكيت كسي كه در ملكش جور و ستم روا مي‌دارد، هر دو از خدا است، براي اين كه مُلك خودش في نفسه موهبتي از مواهب خدا است، نعمتــي اســت كــه مي‌تــوانــد منشــأ آثــار خيري در مجتمع انساني باشد، و به
(32) احكام حقوقي
همين جهت است كه مي‌بينيم خــداي تعــالي عــلاقه و دوســت داشتن مُلــك را فطري و جبلــي انســان‌ها كرده است.
پس حكومت حتي آن كه در دست غير اهلش افتاده بدان جهت كه مُلك است، مذموم نيست، آنچه مذموم است يا به دست گرفتن نااهل است، مثل مُلكي كه شخص ظالم و غاصب از ديگري غصب كرده، و يا خود آن هم مذموم نيست، بلكه سيرت و باطن خبيث او مذموم است، چون او مي‌توانست براي خود سيرتي نيكو درست كند، كه البته برگشت اين نيز به همان وجه اول است.
و به بياني ديگر مي‌گوئيم: مُلك و حكومت نسبت به كسي كه اهليت آن را دارد نعمت است، و اين نعمت را خداي سبحان در اختيار او نهاده، و نسبت به آن كه اهليت نـدارد نقمـت و بـدبختـي است، و ايـن نقمـت و عـذاب را خـدا به گردن او انداخته، پس
خدادادي بودن حكومت، و حكومت‌هاي حق و باطل (33)
به هر حال حكومت چه خوبش و چه بدش از ناحيه خدا است، و فتنه‌اي است كه با آن بندگان خود را مي‌آزمايد.
هر جا خداي سبحان مطلبي را مقيد به مشيت خود كرده، معنايش اين نيست كه خدا كارهايش را دل بخواهي و جزافي انجام مي‌دهد، بلكه معنايش اين است كه هر چه مي‌كند در كمال اختيار مي‌كند، مجبور به هيچ كاري نيست، پس در آيه مورد بحث هم معناي كلام اين است كه اگر به كسي حكومت مي‌دهد و يا از كسي مي‌گيرد، و اگر به كسي عزت مي‌دهد، و ديگري را ذليل مي‌كند، همه را با مشيت خود مي‌كند، و كسي نيست كــه او را مجبــور بــه كــاري كنــد، البته اين‌هم هست كه آنچه خدا مي‌كند بر طبــق مصلحــت اســـت! (1)
1- الميــــــزان ج 3، ص 200 .
(34) احكام حقوقي

دادن ملك از طرف خداي تعالي دوجور است:
1 ـ «ايتاء حكومت تكويني» يعني آفريدن، و در دسترس گذاشتن آن، به‌طوري كه انسان صاحب ملك و حكومت، قدرتش را در بين مردم گسترش دهد، و در بين آنان نفوذ كلمه و امر مطاع و خواست بي‌چون و چرا داشته باشد، حال چه به عدالت، و چه به ظلـم. هم‌چنــان كـه خـود خـدا ملـك جابرانه نمرود را هم از خودش دانسته و فرموده: «اَنْ آتيهُ اللّه‌ُ الْمُلْكَ.»
2 ـ «ايتاء حكومت تشريعي» و آن عبارت است از اين كه خداي تعالي حكم كند
حكومت تكويني، و حكومت تشريعي (35)
بـه ايـن كـه فـلانـي بـايـد حكمــران شمــا بــاشـد، و اطـاعتش بر شمـا واجـب اسـت.
همچنان كه در باره طالوت چنين حكمي رانده، و فرموده: «اِنَّ اللّهَ قَـدْ بَعَثَ لَكُمْ طالُوتَ مَلِكا،» (247 / بقره) و اثر اين ملك وجوب اطاعت مردم از او و ثبوت ولايت او بر
مــردم است. كه محققــا جز به عدل نمي‌تـوانـد باشد، و اين مقــام خــود مقــامي اســت ارجمنــد، و پسنـديـده نـزد خــداي سبحــان.
مثلاً آنچه كه امثال بني‌اميه داشتند ملك به معناي اول و اثر آن بود، مردم خيال نكنند حــالا كــه ملــك تكــوينــي در اختيــار بنــي‌اميــه قــرار گــرفتــه شرعا هم مردم محكوم به اطـاعت از ايشـانند، بني‌اميه داراي ولايت تشــريعـي نبـودنـد، و ولايـت تشـريعـي خـــاص ائمـــه اهــل‌بيــت بــــود.
و به عبارت ديگر حكومتي كه بني‌اميه به دست آوردند حكومتي بود پسنديده اگر در
(36) احكام حقوقي
دست ائمه اهل بيت قرار مي‌گرفت، و چون در دست بني‌اميه قرار گرفته حكومتي است مذموم، براي اين كه حكومتي است غصبي، و دادن چنين حكومت را نبايد به خدا نسبت داد، مگر از باب استدراج و مكر، همچنان كه ملك نمرود و فرعون را هم خدا به ايشان داد تا با آنان مكر كند، و استدراجشان نمايد. (1)
1- الميزان ج 3، ص 200 .
حكومت تكويني، و حكومت تشريعي (37)
(38)

«قُلْ اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ فَاِنْ تَوَلَّوْا فَاِنَّماعَلَيْهِ ماحُمِّلَ وَ عَلَيْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَ اِنْ تُطيعُوهُ تَهْتَدوُاوَ ما عَلَي الرَّسُولِ اِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبينُ،»
«بگو خدا را اطاعت كنيد و پيغمبرش را، زيرا اگر از اطاعت آن دو سر برتابيد فقط تكليف خود را انجام نداده‌ايد، و به او ضرري نرسانده‌ايد چون او مكلف به
(39)
تكليف خويش و شما مكلف خويشيد، اگر او را اطاعت كنيد هدايت بيابيد و بر عهــده پيغمبـر وظيفــه‌اي جــز بــلاغ آشكار نيست،» (55 / نور)
«...وَ اَقيمُـوا الصَّلـوةَ وَ اتُـوا الـزَّكـوةَ وَ اَطيعُـوا الرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ،»
«...نماز كنيد و زكات دهيد و اين پيغمبر را اطاعت كنيد شايد خدا رحمتتان كند.» (56 / نـور)
ايـن آيـات وجـوب اطـاعـت خـدا و رسـولـش را بيــان مي‌كنــد و مي‌فهمـانـد كـه اطـاعـت رسول از اطــاعت خــدا جــدا نيست و بـر هـر مسلمــان واجــب اســت كه به حكــم و قضــاي او تــن در دهــد، كــه روگــردانـي از حكــم و قضــاي او نفــاق است.
در اين آيه امر فرموده به اطاعت خدا در آنچه نازل كرده و اطاعت رسول در آنچه
(40) احكام حقوقي
از نـاحيـه پـروردگـارشـان مي‌آورد، و اوامـري كـه در امر دين و دنيا به ايشان مي‌كند.
جمله «وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ» انفاذ ولايت آن جناب است در قضاء و در حكومت. (1)
1- الميــزان ج 15، ص 218 .
مقدمه (41)

«وَاَطيعُوااللّهَ وَ اَطيعُواالرَّسُولَ‌فَأِنْ‌تَوَلَّيْتُمْ‌فَاِنَّماعَلي رَسُولِنَاالْبَلاغُ الْمُبينُ،»
«و خداي را اطاعت كنيد و رسول را هم در هر فرماني كه مي‌دهد اطاعت كنيد كه اگر اعراض كنيد او مسؤول نيست، زيرا به عهده رسول ما بيش از اين نيست كه پيــام مـرا به روشنـي به شما برساند.» (12 / تغابن)
اطاعت خدا با اطاعت رسول دو چيز است، و با هم اختلاف دارند، مراد از اطاعت خدا منقاد شدن براي او است در آنچه از شرايع دين كه تشريع كرده، و پذيرفتن آن بدون چون و چرا است، و مراد از اطاعت رسول انقياد و امتثال دستوراتي است كه او به حسب
(42) احكام حقوقي
ولايتي كه بر امت دارد مي‌دهد، ولايتي كه خدا به او داده است.
از اين جا روشن مي‌شود كه آنچه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله زايد بر احكام و شرايع قرآن دستور داده، چه اوامرش و چه نواهيش، رسالت خداي تعالي است، و در حقيقت اوامر و نــواهــي خــدا را رسـانـده، و اطـاعت مـردم در آن اوامـر و نـواهـي نيز مـاننـد اطـاعت اوامـر و نواهي قرآن اطاعت خدا است. (1)

«قُـلْ اَطيعُـوا اللّـهَ وَ الـرَّسُـولَ فَـاِنْ تَـوَلَّـوْا فَـاِنَّ اللّـهَ لا يُحِـبُّ الْكـافِـرينَ،»
1- الميـــزان ج 19، ص 513 .
كفر سرپيچي از فرمان «اَطيعُو اللّهَ وَ الرَّسُولَ» (43)
«بگو خدا و رسول را اطاعت كنيد اگر قبول نكردند بدانند كه خدا كافران را دوست نمي‌دارد.» (32 / آل‌عمران)
در اين آيــه شــريفــه دلالتــي هســت بــر ايــن كه هر كس از دستور «اَطيعُوااللّهَ وَ الرَّسُولَ!» سرپيچي كند كافر است.
در درالمنثور آمده كه احمد و ابو داود و ترمذي و ابن ماجه و ابن حبان و حاكم از ابي رافع از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نقل كرده‌اند كه فرمود: مبادا يكي از شما را مسلط بر اريكه حكمراني ببينم كه وقتي دستوري از دستورات من از آنچه بدان امر و از آن نهي كرده‌ام برايش پيش آيد، بگويد: ما اين حرف‌ها سرمان نمي‌شود، ما تنها از آنچه در كتاب خــدا است پيــروي مي‌كنيم! (1)
1- الميزان ج 3، ص 252 .
(44) احكام حقوقي
كفر سرپيچي از فرمان «اَطيعُو اللّهَ وَ الرَّسُولَ» (45)

«ما كانَ لاَِهْلِ الْمَدينَةِ وَ مَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الاَْعْرابِ اَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّهِ‌وَلا يَرْغَبُوا بِاَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِاَنَّهُمْ لا يُصيبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لامَخْمَصَةٌ فـي سَبيـلِ اللّـهِ وَ لا يَطَـؤُونَ مَـوْطِئـا يَغيـظُ الْكُفّارَ وَ لا يَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْـلاً اِلاّ كُتِـبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ اِنَّ اللّهَ لا يُضيعُ اَجْرَ الْمُحْسِنينَ. وَ لا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغيرَةً وَ لا كَبيرَةً وَ لا يَقْطَعُونَ وادِيا اِلاّ كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّهُ اَحْسَنَ ما كـانُـوا يَعْمَلُــونَ،»
«مردم مدينه و باديه‌نشينان اطرافشان نمي‌بايست از پيغمبر خدا تخلف كنند، و نه جان خويش از جان وي عزيزتر دارند، اين به خاطر آن است كه در راه خدا
(46) احكام حقوقي
تشنگي و رنج و گرسنگي به آنان نمي‌رسد، و در جائي كه كافران را به خشم آورد قدم نمي‌گذارند، و ضربه‌اي از دشمن نمي‌خورند، مگر آن كه به عوض آن براي ايشان عمل صـالحـي نـويسنـد، كه خــدا پـاداش نيكـوكـاران را تبــاه نمي‌كنـد، هيچ خرجي كم و زياد نكنند، و هيچ دره‌اي نپيمايند، مگر براي آنان نوشته شود، تا خدا بهتر از آنچـه عمـل مي‌كـردند بـه آنـان پـاداش دهـد.» (120 و 121 / توبه)
اين آيه حق تخلف از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله را از اهل مدينه و اعرابي كه در اطراف آن هستند سلب نموده، سپس خاطرنشان مي‌سازد كه خداوند در مقابل اين سلب حق، براي ايشان در برابر مصيبتي كه در جهــاد ببيننــد از قبيل گرسنگي و عطش و تعب و در برابر هر سرزميني كه بپيمايند و بدان وسيله كفار را به شدت خشم دچار سازند، و يا هر بلائي كه به سر آنان بياورند، يك عمل صالح در نامه عملشان مي‌نويسد، چون در
سلب حق تخلف از فرامين رسول‌اللّه (ص) (47)
اين صورت نيكوكارند و خدا اجر محسنين را ضايع نمي‌سازد.
آنگاه مي‌فرمايد: هزينه‌اي كه در اين راه خرج مي‌كنند، چه كم و چه زياد، و همچنين هر وادي كه طي مي‌نمايند، براي آنان نوشته مي‌شود و نزد خدا محفوظ مي‌ماند، تا به بهتـــريـن پـــاداش جــــزا داده شــونــد. (1)

«لَقَــدْ كـانَ لَكُـمْ فـي رَسُـولِ اللّـهِ اُسْـوَةٌ حَسَنَـةٌ لِمَـنْ كـانَ يَــرْجُــوا اللّـهَ
1- الميزان ج 9، ص 549 .
(48) احكام حقوقي
وَ الْيَوْمَ الاْخِرَ وَ ذَكَرَ اللّهَ كَثيرا،»
«درحالي‌كه شما مي‌توانستيد به رسول‌خدا به‌خوبي تأسي‌كنيد، و اين‌وظيفه‌هر كسي است كه اميد به خدا و روز جزا دارد، و بسيار ياد خدا مي‌كند.» (21 / احزاب)
كلمه «اُسوه» به‌معناي اقتداء و پيروي‌است، و اسوه درمورد رسول خدا عبارت است از پيروي او، و اگر تعبير كرد به «لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ ـ شما در مورد رسول‌خدا تأسي داريد،» كه استقرار و استمرار در گذشته را افاده مي‌كند، براي اين است كه اشاره كند به اين كه اين وظيفه هميشه ثـابـت است، و شمـا هميشـه بـايـد به آن جناب تـأسـي كنيد !
و معناي آيه اين است كه يكي از احكام رسالت رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ، و ايمان آوردن شما، اين است كه به او تأسي كنيد، هم در گفتارش و هم در رفتارش، و شما مي‌بينيد كه او در
تأسي به رسول‌اللّه به عنوان اسوه حسنه (49)
راه خدا چه مشقت‌هايي تحمل مي‌كند، و چگونه در جنگ‌ها حاضر شده، آن‌طور كه بايد جهاد مي‌كند، شما نيز بايد از او پيروي كنيد!
در جملـه «لِمَـنْ كـانَ يَـرْجُـوا اللّهَ وَ الْيَوْمَ الاْخِرَ وَ ذَكَرَ اللّهَ كَثيرا،» تـأسـي بـه رسـول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله صفت حميده و پاكيزه‌اي است كه هر كسي كه مؤمن ناميده شود بدان متصف نمي‌شود، بلكه كساني به اين صفت پسنديده متصف مي‌شوند كه متصف به حقيقت ايمان باشند، و معلوم است كه چنين كساني اميدشان همه به خدا است، و هدف و همشان همه و همه خانه آخرت است، چون دل در گرو خدا دارند، و به زندگي آخرت اهميت مي‌دهند و در نتيجه عمل صالح مي‌كنند، و با اين حال بسيار به ياد خدا مي‌باشند و هرگز از پروردگار خود غافل نمي‌مانند، و نتيجــه ايـن تــوجـه دائمـي تأسي به رسـول خـدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اسـت، در گفتـــار و كــردار !(1)
(50) احكام حقوقي

«يا اَيُّهَا اَلَّذينَ امَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ امِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَــلْ لَكُــمْ نُــورا تَمْشُــونَ بِــهِ وَ يَغْفِــرْ لَكُــمْ وَ اللّــهُ غَفُــورٌ رَحيــمٌ!»
«اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، به اين پايه از ايمان اكتفا نكنيد، تقواي خدا را پيشـه كنيـد، و بـه رسـول او ايمــان بياوريد، تا دوبهره از رحمت خود را به شما بدهد، و برايتان نوري قرار دهد كه با آن زندگي كنيد، و شما را بيامرزد و خدا آمرزگار و رحيم است.» (28 / حديد)
1- الميزان ج 16، ص 433 .
امر به ترفيع ايمان باتقوي و اطاعت از رسول (51)
در اين آيه كساني را كه ايمان آورده‌اند امر مي‌كند به تقوا و به ايمان به رسول، با اين كه اين اشخاص دعوت ديني را پذيرفته‌اند، و قهرا به خدا و نيز به رسول ايمان آورده‌اند، پس همين امر مجدد به ايمان به رسول دليل بر اين است كه مراد از اين ايمان، پيروي كامل و اطاعت تام از رسول است، چه اين كه امر و نهي رسول مربوط به حكمي از احكـام شـرع بـاشـد، و چـه اعمـال ولايتـي بـاشـد كه آن جنـاب بر امور امت دارد.
پس ايماني كه در آيه مورد بحث بدان امر شده ايماني است بعد از ايمان، و مرتبه‌اي است از ايمان، بالاتر از مرتبه‌اي كه قبلاً داشتند و تخلف از آثارش ممكن بود، مرتبه‌اي است كه به خاطر اين كه قوي است اثرش از آن تخلف نمي‌كند، و به همين مناسبت فرمود: «يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ،» و كفل به معناي حظ و نصيب است پس كسي كه داراي اين مــرتبــه بــالاي از ايمــان بـاشـد ثــوابـي روي ثواب دارد، همچنان كه ايماني روي ايمان دارد.
(52) احكام حقوقي
«وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُورا تَمْشُونَ بِهِ،» اطلاق آيه دلالت دارد كه اين مؤمنين، هم در دنيا نور دارند و هم در آخرت، و در جمله «وَ يَغْفِرْ لَكُمْ وَ اللّهُ غَفُــورٌ رَحيــمٌ،» وعــده‌اي را كــه از رحمـت خــود و نــور دادن بــه آنــان داده تكميــل كــرده اسـت. (1)

«وَ مَنْ يُطِعِ اللّهَ وَ الرَّسُولَ فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبييّنَ وَ
1- الميزان ج 19، ص 306 .
مقام اطاعت كنندگان از خداو رسول! (53)
الصِّدّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصّالِحينَ وَ حَسُنَ اُولآئِكَ رَفيقا،»
«و كســاني كه خــدا و اين پيــامبــر را اطــاعت كنند، كساني خواهند بود كه همدم انبياء و صديقين و شهداء و صالحينند، كه خدا مورد انعامشان قرار داده، و چه نيكـو رفيقاني،» (69 / نساء)
«ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَ كَفي بِاللّهِ عَليما،»
«اين تفضل از جانب خدا است، و دانايي خدا به احوال بندگانش كافي است.»
(70 / نساء)
در ايـن آيـــه بيـن خــدا و رســول او در ايــن وعــده حســن جمــع شــده است.
اطاعت رسول كردن بدان جهت واجب شده كه خدا به آن امر فــرمــوده، پــس
(54) احكام حقوقي
اطـاعت واجب شده اطاعت خدا و رسول هر دو است.
«فَاُولآئِكَ مَعَ الَّذينَ اَنْعَمَ‌اللّهُ عَلَيْهِمْ...،» اين آيه دلالت دارد بر اين كه چنين كساني ملحق به «اَنْعَمَ‌اللّهُ عَلَيْهِمْ،» هستند و از خود آنان نيستند، و به حكم جمله: «وَ لَهَدَيْناهُـمْ صِراطا مُسْتَقيما،» (68 / نساء) خداي‌تعالي به صراط مستقيمي هدايتشان مي‌كند، كه «صِراطُ الَّذينَ اَنْعَمَ اللّه‌ُ عَلَيْهِم،» است، صراط مستقيمي كه در كلام مجيدش جز به اين طايفه نسبت نداده، و در سوره حمد فرموده: «اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ. صِراطَ الَّذينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ،» (6 و 7 / حمد) و سخن كوتاه اين كه اين طايفه كه خدا و رسول را اطاعت مي‌كنند ملحق به آن چهار طايفه‌اند، و از آنان نيستند، همچنان كه جمله: «وَ حَسُنَ اوُلئِكَ رَفيقا،» (69 / نساء) نيز خالي از اشاره به اين معنا نيست و چون مي‌فرمايد: اين چهار طايفه رفقاي آن طايفه‌اند، و از آن فهميده مي‌شود طايفه مورد بحث از آن چهار طايفه
مقام اطاعت كنندگان از خداو رسول! (55)
نيستنــد، بلكــه جــداي از آنــان، ولــي رفيــق با آنــان هستنــد. و امــا ايـن كه منظور از نعمت در جمله «اَنْعَمَ اللّه‌ُ عَلَيْهِم،» چيست؟ منظور از آن نعمــت ولايــت است.
«ذلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِ وَ كَفي بِاللّهِ عَليما،» كلمه «ذلِكَ» كه مخصوص اشاره به دور است بر عظمت امر اين فضل دلالت مي‌كند، و مي‌فهماند كه گويا اين فضل، جامع تمامي فضيلت‌ها و فضل‌ها است. (1)

«اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ امَنُوا بِاللّـهِ وَ رَسُولِـهِ وَ اِذا كانُـوا مَعَهُ عَلـي اَمْرٍ
1- الميــــــــزان ج 4، ص 651 .
(56) احكام حقوقي
جامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتّي يَسْتَأْذِنُوهُ اِنَّ الَّذيـنَ يَسْتَأْذِنُونَكَ اوُلئِكَ الَّذينَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ فَاِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ‌لِمَنْ شِئْت َ مِنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمُ اللّهَ اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»
«مؤمنان فقط آن كسانند كه به خدا و پيغمبرش گرويده‌اند و چون با وي به كار عمومي باشند نروند تا از او اجازه گيرند، كساني كه از تو اجازه مي‌گيرند همان‌هايي هستند كه به خدا و پيغمبرش گرويده‌اند اگر براي بعض كارهايشان از تو اجازه خواستند به هر كدامشان خواستي اجازه بده و براي آنان آمرزش بخواه كه خـدا آمـرزنده و رحيم است.» (62 / نور)
ذكر جمله «الَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ،» براي بيان مؤمنين با اين كه معناي كلمه
امر به اجابت دعوت رسول‌اللّه (57)
مؤمنين روشن بود براي اين بود كه دلالت كند بر اتصافشان به حقيقت معناي ايمان، و معنايش اين است كه مؤمنين عبارتند از آن‌هايي كه به خدا و رسولش ايمان حقيقي داشتـه، و بــه وحــدانيت خــدا و رســالت رســولش بــاور و اعتقــاد قلبــي دارنــد.
و به همين جهت دنبالش فرمود: و چون با او بر سر امري اجتماع و اتفاق مي‌كنند، نمي‌روند تا اجازه بگيرند و مقصود از امر جامع امري است كه خود به خود مردم را دور هم جمــع مي‌كند، تا دربـاره آن بينديشند و مشورت كنند، و سپس تصميم بگيرند، مانند جنگ و امثال آن.
«فَاِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ‌لِمَنْ شِئْت َ مِنْهُمْ،» در اين جمله خداي تعالي رسـول گـرامي خـود را اختيـار مي‌دهـد كه به هر كس خواست اجازه رفتن بدهد، و به هر كس خواست ندهد. (1)
(58) احكام حقوقي

«لا تَجْعَلُوا دُعاءَ الرَّسُولِ بَيْنَكُمْ كَدُعاءِ بَعْضِكُمْ بَعْضــا قَـدْ يَعْلَـمُ اللّهُ الَّذينَ يَتَسَلَّلُــونَ مِنْكُـمْ لِـواذا فَلْيَحْــذَرِ الَّـذيـنَ يُخـالِفُونَ عَـنْ اَمْـرِهِ اَنْ تُصيبَهُـمْ فِتْنَــةٌ اَوْ يُصيبَهُـمْ عَــذابٌ اَليـمٌ،»
«دعوت پيغمبر را ميان خودتان مانند دعوت يكديگر يا دعوت يك فرد عادي تلقي نكنيد خدا از شما كساني را كه نهاني در مي‌روند مي‌شناسد كساني كه خلاف فرمان او مي‌كنند بترسند كه بليه يا عذابي الم‌انگيز به ايشان برسد.» (63 / نور)
1- الميزان ج 15، ص 230 .
نهي مؤمنين از بي‌اعتنايي به دعوت رسول‌اللّه (59)
«دُعـاء رَسـول» به معنــاي ايـن اسـت كه آن جناب مردم را براي كاري از كارها دعوت كند، مانند دعوتشان به سوي ايمــان و عمــل صـالح و به سوي مشورت در امري اجتماعي و به سوي نماز جماعت، و امر فرمودنش به چيزي از امور دنيا و آخـرتشـان، همه اين‌ها دعا و دعـوت او است.
شاهد اين معنا جمله ذيل آيه است كه مي‌فرمايد: «قَدْ يَعْلَمُ اللّهُ الَّذينَ يَتَسَلَّلُونَ مِنْكُمْ لِواذا،» و نيز تهديدي كه دنبال آيه درباره مخالفت امر آن جناب آمده، و شهادت اين دو فقره بر مدعاي ما روشن است، و اين معنا با آيه قبلي هم مناسب‌تر است، زيرا در آن آيه مدح مي‌كرد كساني را كه دعوت آن حضرت را اجابت مي‌كردند، و نزدش حضور مي‌يــافتنــد، و از او بــدون اجـازه‌اش مفـارقـت نمـي‌كـردنـد، و ايـن آيـه مـذمـت مي‌كند كساني را كه وقتي آن جناب دعوتشان مي‌كند سر خود را مي‌خارانند، و اعتنايي به دعــوت آن جنــاب نمي‌كنند.
(60) احكام حقوقي
«فَلْيَحْذَرِالَّذينَ يُخالِفُونَ عَنْ اَمْرِهِ اَنْ تُصيبَهُمْ فِتْنَةٌ اَوْ يُصيبَهُمْ عَذابٌ اَليمٌ،» آيه شريفه كساني را كه از امر و دعوت آن جناب سرمي‌تابند، تحذير مي‌كند از اين كه بلا و يا عذابي دردناك به آنان برسد.
در تفسير قمي در ذيل آيه «فَاِذَا اسْتَأْذَنُوكَ لِبَعْضِ شَأْنِهِمْ فَأْذَنْ‌لِمَنْ شِئْت َ مِنْهُمْ،» فرمود: اين آيه درباره حنظله بن ابي عياش نازل شد، و جريانش چنين بود كه او در شبي كه فردايش جنگ احد شروع مي‌شد، عروسي كرده بود، پس از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اجازه گرفت تا نزد اهلش بماند، پس خداي عز و جل اين آيه را فرو فرستاد، حنظله نزد اهلش ماند، صبح در حال جنابت به ميدان جنگ آمد و شهيد شد، رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: من خــود ديـدم كه مـلائكـه حنظلـه را بـا آب ابـرها، و روي تخته‌هايي از نقره در ميان
نهي مؤمنين از بي‌اعتنايي به دعوت رسول‌اللّه (61)
آسمان و زمين غسل مي‌دادند، و به همين جهت او را غَسيـلُ الْمَـلائِكَـةِ نـاميـدنـد. (1)
1- الميزان ج 15، ص 231 .
(62) احكام حقوقي
(63)

«يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوآ اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ فَاِنْ تَنــازَعْتُـمْ فـي شَـيْ‌ءٍ فَـرُدُّوهُ اِلَي اللّهِ وَ الرَّسُـولِ اِنْ كُنْتُـمْ تُـؤْمِنُـونَ بِاللّهِ وَ الْيَـوْمِ الاْخِـرِ ذلِـكَ خَيْـرٌ وَ اَحْسَنُ تَأْويلاً،»
«هان اي كساني كه ايمان آورده‌ايد خدا را اطاعت كنيد، و رسول و كارداران خود
(64)
را ـ كه خدا و رسول علامت و معيار ولايت آنان را معين كرده ـ فرمان ببريد، و هر گاه در امري اختلافتان شد براي حل آن به خدا و رسول مراجعه كنيد، اگر به خدا و روز جزا ايمان داريد اين برايتان بهتر، و سرانجامش نيكوتر است.» (59 / نساء)
اولي الامر، هر طايفه‌اي كه باشند، بهره‌اي از وحي ندارند، و كار آنان تنها صادر نمودن آرايي است كه به نظرشان صحيح مي‌رسد، و اطاعت آنان در آن آراء و در اقوالشان بر مردم واجب است، همان طور كه اطاعت رسول در آراء و اقوالش بر مردم واجب بود، و به همين جهت بود كه وقتي سخن به وجوب ارجاع بر خدا و تسليم در برابر او كشيده شد و فرمود وقتي بين شما مسلمانان مشاجره‌اي در گرفت بايد چنين و چنان كنيد، خصوص اولي الامر را نام نبرد، بلكه وجوب ارجاع و تسليم را مخصوص به خدا و رسول كرد، و فرمود: «فَاِنْ تَنازَعْتُمْ في شَيْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ اِلَي‌اللّهِ وَالرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ
تعيين‌صاحبان‌امرازطرف خدا و شرايط‌حكومت‌آن‌ها (65)
بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ... ـ يعني پس اگر در چيزي نزاع كرديد، حكم آن را به خدا و رسول برگردانيد!» و اين بدان جهت بود كه گفتيم روي سخن در اين آيه به مؤمنين است، همان‌هايي كه در اول آيه كه مي‌فرمود: «يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوآ...،» مورد خطاب بودند، پس بدون شك معلوم مي‌شود منظور از نزاع هم، نزاع همين مؤمنين است، و تصور ندارد كه مؤمنين با شخص ولي امر ـ با اين كه اطاعت او بر آنان واجب است ـ نزاع كنند، به ناچار بايد منظور نزاعي باشد كه بين خود مؤمنين اتفاق مي‌افتد، و نيز تصور ندارد كه نزاعشان در مسأله رأي باشد، (چون فرض اين است كه ولي امر و صاحب رأي در بين آنان است،) پس اگر نزاعي رخ مي‌دهد در حكم حوادث و قضايايي است كه پيش مي‌آيد آيات بعدي هم كه نكوهش مي‌كند مراجعين به حكم طاغوت را كه حكم خدا و رسول او را گردن نمي‌نهند، قرينه بر اين معنا است، و اين حكم بايد به احكام دين برگشت كند، و
(66) احكام حقوقي
احكامي كه در قرآن و سنت بيان شده، و قرآن و سنت براي كسي كه حكم را از آن دو بفهمد دو حجت قطعي در مسائلند، و وقتي ولي امر مي‌گويد: كتاب و سنت چنين حكم مي‌كنند قول او نيز حجتي است قطعي، چون فرض اين است كه آيه شريفه، ولي امر را مفترض الطاعه دانسته، و در وجوب اطاعت از او هيچ قيد و شرطي نياورده، پس گفتار اولي‌الامر نيز بالاخره به كتاب و سنت برگشت مي‌كند. (1)

1- الميـــزان ج 4، ص 518 .
ولي امر حق وضع حكم جديد را ندارد! (67)
از اين جا روشن مي‌شود كه اين اولي‌الامر ـ حال هر كساني كه بايد باشند ـ حق ندارند حكمي جديد غير حكم خدا و رسول را وضع كنند، و نيز نمي‌توانند حكمي از احكام ثابت در كتاب و سنت را نسخ نمايند، و گرنه بايد مي‌فرمود در هر عصري موارد نزاع را به ولي امـر آن عصـر ارجـاع دهيـد، و ديگـر معنـا نـداشت بفـرمـايد مـوارد نـزاع را به كتاب و سنت ارجــاع دهيـد، و يـا بفـرمـايـد بـه خـدا و رسـول ارجـاع دهيد در حالي كه آيه شريفه:
«وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤْمِنَةٍ اِذا قَضَي اللّهُ وَ رَسُولُهُ اَمْرا اَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِــنْ اَمْـرِهِــمْ وَ مَــنْ يَعْــصِ اللّــهَ وَ رَسُــولَـهُ فَقَــدْ ضَـلَّ ضَـلالاً مُبينـا،»
«هيچ مرد مؤمن و زن مؤمنه‌اي را نمي‌رسد كه وقتي خدا و رسول او، امري را مورد حكم قرار دهند، باز هم آنان خود را در آن امر مختار بدانند، و كسي كه خدا
(68) احكام حقوقي
و رسـولش را نـافرماني كنـد به ضـلالتي آشكار گمراه شده است،» (36 / احزاب)
حكـم مي‌كنـد بـه ايـن كـه غيـر از خـدا و رسـول هيچ كـس حـق جعـل حكم ندارد.
و به حكم اين آيه شريفه تشريع عبارت است از قضاي خدا، و اما قضاي رسول، يا همان قضاي اللّه است، و يا اعم از آن است، و اما آنچـه اولـي‌الامـر وظيفـه دارنـد اين اسـت كـه رأي خـود را در مـواردي كه ولايتشان در آن نـافـذ اسـت ارائـه دهنـد، و يا بگـو در قضـايـا و مـوضـوعـات عمـومـي و كلـي حكـم خـدا و رسـول را كشـف كننــد.
و سخن كوتاه اين كه از آنجا كه اولي‌الامر اختياري در تشريع شرايع و يا نسخ آن ندارند، و تنها امتيازي كه با سايرين دارند اين است كه حكم خدا و رسول يعني كتاب و سنت به آنان سپرده شده، لذا خداي تعالي در آيه مورد بحث كه سخن در ارجاع حكم
ولي امر حق وضع حكم جديد را ندارد! (69)
دارد، نام آنان را نبرد، تنها فرموده: «فَرُدُّوهُ اِلَي‌اللّهِ وَالرَّسُولِ،» (59 / نساء) از اين جا مي‌فهميم كه خداي تعالي يك اطاعت دارد و رسول و اولي الامر هم يك اطاعت دارنــد، و به هميـن جهت بود كه فرمود: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُـوا الرَّسُـولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ!»(1)

و جاي ترديد نيست در اين كه اين اطاعت كه در آيه: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ...،» آمده، اطاعتي است مطلق، و به هيچ قيد و شرطي مقيد و مشروط نشده، و اين خود دليل است بر اين كه رسول امر به چيزي و نهي از چيزي نمي‌كند، كه مخالف با
1- الميزان ج 4، ص 619 .
(70) احكام حقوقي
حكم خدا در آن چيز باشد، و گرنه واجب كردن خدا اطاعت خودش و اطاعت رسول را تناقضي از ناحيه خداي تعالي مي‌شد، و موافقت تمامي اوامر و نواهي رسول با اوامر و نواهي خداي تعالي جز با عصمت رسول تصور ندارد، و محقق نمي‌شود. اين سخن عينا در اولـي الامـر نيـز جريان مي‌يابد، چيزي كه هست نيروي عصمت در رسول از آن جا كه حجت‌هـايـي از جهت عقـل و نقـل بـر آن اقـامـه شـده فـي حـد نفسـه و بـدون در نظر گرفتن اين آيه امري مسلم است و ظــاهرا در اولـي الامـر ايـن طـور نيست، و ممكن است كسي توهم كند كه اولي الامري كه نـامشـان در ايـن آيـه آمـده لازم نيست معصوم باشند، و معناي آيه شريفه بدون عصمت اولـي الامـر هم درسـت مي‌شـود. (1)
1- الميزان ج 4، ص 620 و 623 .
لزوم عصمت و معصوم بودن اولي الامر (71)
با توجه به اين كه آيه شريفه از هر قيدي مطلق است، و لازمه مطلق بودنش همين است كه بگوييم همان عصمتي كه در مورد رسول مسلم گرفته شد، در مورد اولي الامر نيز اعتبار شده باشد، و خلاصه كلام: منظور از اولي الامر، آن افراد معيني هستند كه مــاننــد رســـول خـــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله داراي عصمتنـــد.(1)

منظور از اولي الامر افرادي از امتند كه در گفتار و كردارشان معصومند، و به راستي
1- الميزان ج 4، ص 620 و 623 .
(72) احكام حقوقي
اطاعتشان واجب است ـ به عين همان معنايي كه اطاعت خدا و رسولش واجب است ـ و چون ما قدرت تشخيص و پيدا كردن اين افراد را نداريم، به ناچار محتاج مي‌شويم به اين كه خود خداي تعالي در كتاب مجيدش و يا به زبان رسول گراميش اين افراد را معرفي كند، و به نام آنان تصريح نمايد، قهرا آيه شريفه با كساني منطبق مي‌شود كه رســول خـدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در روايــاتي كــه از طرق ائمه اهل بيت عليهم‌السلام تصريح به نام آنان كـــرده، و فـــرمـــوده اولــــي الامـــر اينــــان هستنـــد. (1)

1- الميزان ج 4، ص 636 .
وظيفه‌اولي الامر مسلمين در حل اختلافات ديني (73)
«...فَاِنْ تَنازَعْتُمْ في شَيْ‌ءٍ فَرُدُّوهُ اِلَي اللّهِ وَ الرَّسُولِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِـاللّهِ وَ الْيَـوْمِ الاْخِـرِ ذلِـكَ خَيْـرٌ وَ اَحْسَـنُ تَـأْويلاً،»
«و هـر گـاه در امري اختلافتان شد براي حل آن به خدا و رسول مراجعه كنيد، اگر بـه خـدا و روز جـزا ايمـان داريد اين برايتان بهتر، و سرانجامش نيكوتر است!» (59 / نساء)
كلمه شي‌ء هر چند عموميت دارد همه احكام و دستورات خدا و رسول و اولي‌الامر را شامل مي‌شود، هر چه مي‌خواهد باشد وليكن جمله بعد كه مي‌فرمايد: پس آن را به خدا و رسول برگردانيد، به ما مي‌فهماند كه مراد از كلمه شي‌ء مورد تنازع، چيزي است كه اولي‌الامر درباره آن استقلال ندارد و نمي‌تواند در آن به رأي خود استبداد كند، و خلاصه كلام اين كه منظور نزاع مردم در آن احكام و دستوراتي نيست كه ولي امرشان
(74) احكام حقوقي
در دايره ولايتش اجرا مي‌كند، مثل اين كه دستورشان بدهد به كوچ كردن، يا جنگيدن، يا صلح كردن با دشمن، و يا امثال اين‌ها، چون مردم مأمورند كه در اين گونه احكام ولي امر خود را اطاعت كنند، و معنا ندارد بفرمايد وقتي در اين‌گونه احكام تنازع كرديد، ولي امر خود را رها كرده، به خدا و رسولش مراجعه كنيد.
بنا بر اين آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه مراد از كلمه شي‌ء، خصوص احكام ديني است، كه احدي حق ندارد در آن دخل و تصرفي بكند، مثلاً حكمي را كه نبايد انفاذ كند، انفاذ، و حكمي را كه بايد حاكم بداند، نسخ كند، چون اين گونه تصرفات در احكام ديني خاص خدا و رسول او است، و آيه شريفه مثل صريح است در اين كه احدي را نمي‌رسد كه در حكمي ديني كه خداي تعالي و رسول گرامي او تشريع كـرده‌انـد تصـرف كنـد، و در اين معنا هيچ فرقي بين اولي الامر و ساير مردم نيست.
وظيفه‌اولي الامر مسلمين در حل اختلافات ديني (75)
«...اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ...،» اين جمله تشديد و تأكيد همان حكمي است كه جمله قبل بيان كرد، و اشاره به اين كه مخالفت اين دستور از فسادي كه در مرحله ايمان باشد ناشي مي‌گردد، معلوم مي‌شود اين دستور ارتباط مستقيم با ايمان دارد، و مخالفت آن كشف مي‌كند از اين كه شخص مخالف اگر تظاهر به صفات ايمان به خدا و رسولش مي‌كند، براي اين است كه كفر باطني خود را بپوشاند، و اين همان نفاق است كه آيات بعدي بر آن دلالت دارد. (1)

1- الميــــزان ج 4، ص 640 .
(76) احكام حقوقي
در تفسير برهان از ابن بابويه روايت كرده كه وي به سند خود از جابر بن عبداللّه انصــاري نقل كرده، كه گفت: وقتي خداي عز و جل آيه شريفه: «يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوآ اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» را بر پيامبر گراميش محمد صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نازل كرد، من به آن جناب عرضه داشتم: يا رسول اللّه خدا و رسولش را شناختيم، اولي الامر كيست؟ كه خداي تعالي طاعت آنان كردن را دوشادوش طاعت تو قرار داده؟ فرمود: اي جابر آنان جانشينان منند، و امامان مسلمين بعد از منند، كه اولشان علي بن ابيطالب و سپس حسن و آنگاه حسين و بعد از او علي بن الحسين و آن گاه محمد بن علي است، كه در تورات معروف به باقر است، و تو به زودي او را درك خواهي كرد، چون او را ديدار كردي و از طرف من سلامش برسان، و سپس صادق جعفر بن محمد، و بعد از او موسي بن جعفر، و آن گاه علي بن موسي، و سپس صادق جعفر بن محمد، و بعد از او موسي بن
روايات وارده در معرفي معصومين اولي الامر (77)
جعفر، و آنگاه علي بن موسي، و بعد از وي محمد بن علي، و سپس علي بن محمد و آنگاه حسن بن علي، و در آخر، هم نام من محمد است، كه هم نامش نام من است، و هم كنيه‌اش كنيه من است، او حجت خدا است بر روي زمين، و بقيه اللّه و يادگار الهي است در بين بندگان خدا، او پسر حسن بن علي است، او است آن كسي كه خداي تعالي نام خودش را به دست او در سراسر جهان يعني همه بلاد مشرقش و مغربش مي‌گستراند، و او است كه از شيعيان و اوليايش غيبت مي‌كند، غيبتي كه ـ بسياري از آنان از اعتقاد به امامت او برمي‌گردند ـ و تنها كسي بر اعتقاد به امامت او استوار مي‌ماند كه خداي تعالي دلش را براي ايمان آزموده باشد.
جابر اضافه مي‌كند عرضه داشتم: يا رسول اللّه آيا در حال غيبتش سودي به حال شيعيانش خواهد داشت؟ فرمود: آري به آن خدايي كه مرا به نبوت مبعوث فرمود
(78) احكام حقوقي
شيعيانش به نور او روشن مي‌شوند، و در غيبتش از ولايت او بهره مي‌گيرند، همان‌طور كه مردم از خورشيد بهره‌مند مي‌شوند هرچند كه در پس ابرها باشد! اي جابر اين از اسرار نهفته خدا است از اسراري است كه در خزينه علم خدا پنهان است، تو نيز آن را از غير اهلش پنهان بدار، و جز نزد اهلش فاش مساز!
مؤلف: و نيز در همان كتاب از نعماني نقل كرده كه او به سند خود از سليم بن قيس هلالي از علي عليه‌السلام حديثي به همين معنا روايت كرده است، علي بن ابراهيم نيز آن را به سند خود از سليم از آن جناب نقل كرده و در اين ميان از طرق شيعه و سني روايات ديگري نيز هست، و در آن روايات امامت يك يك ائمه با اسامي‌شان ذكر شده، اگر خواننده عزيز بخواهد به همه آن روايات واقف گردد، بايد به كتاب ينابيع الموده، و كتاب غاية‌المــرام بحـراني و غيـر اين دو مراجعه نمايد.
روايات وارده در معرفي معصومين اولي الامر (79)
و در تفسير عياشي است كه در روايت ابي‌بصير از امام باقر عليه‌السلام آمده كه فرمود: آيه شريفه «اَطيعُوا اللّهَ...،» درباره علي بن ابيطالب عليه‌السلام نازل شده، من عرضه داشتم: مردم مي‌گويند اگر درباره علي عليه‌السلام نازل شده چرا نام علي و اهل بيتش در قرآن نيامده؟ امام ابو جعفر عليه‌السلام فرمود: به ايشان بگوييد به همان دليل كه خداي تعالي نماز را در قرآن مجيدش واجب كرده ولي نــامي از ســه ركعــت و چهــار ركعــت نبــرد، تا آن كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نماز را براي مردم تفسير كرد و به همان دليل كه حج را واجب كرد، ولي نفرمود: هفت طواف كنيد تا آن كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله آن را تفسير فرمود: و همچنين خداي تعالي آيه: «يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوآ اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» را درباره علي و حسن و حسين عليهم‌السلام نازل كرد ولي نام آنان را نبرد، اين رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بود كه فرمود: «مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَهذا عَلِيٌّ مَوْلاهُ ـ هر كس كه من به حكم و اطيعو الرسول
(80) احكام حقوقي
مولاي اويم، علي به حكم اولي الامر منكم مولاي او است،» و نيز درباره همه اهل بيتش فرمود: «اُوصيكُمْ بِكِتابَ اللّه‌ِ وَ اَهْلِ بَيْتي اِنّي سَاَلْتُ اللّه‌َ اَنْ لا يَفُرُقُ بَيْنَهُما حَتّي يُورِدُهُما عَلَي‌الْحَوْضِ فَاعْطاني ذلِكَ ـ من شما را وصيت مي‌كنم به كتاب خداي تعالي و اهل‌بيتم، من از خداي تعالي خواسته‌ام بين آن دو را جدايي نيندازد تا هر دو را كنار حوض، به من وارد كند،» و خداي تعالي اين درخواستم را به من داد. و نيز فرمود: پس شما اي مسلمانان به اهل بيت من چيز ياد ندهيد، كه آنان اعلم از شمايند، اهل بيت من شما را تا قيامت از هيچ در هدايتي بيرون نمي‌كنند، و به هيچ در ضلالتي داخل نمي‌سازند، و اگر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بيان نمي‌كرد كه اولي الامر چه كساني هستند قطعا آل عباس و آل عقيل و آل فلان ساكت نمي‌نشستند، و ادعاي خلافت و اولي الامري مي‌كردند، ولي چون خداي تعالي در كتابش نازل كرده بود، كه «اِنَّما يُريدُ اللّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ اَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ
روايات وارده در معرفي معصومين اولي الامر (81)
تَطْهيرا،» (33 / احزاب) همه مي‌دانستند كه منظور از اهل بيت علي و حسن و حسين و فاطمه عليهم‌السلام هستند، چون رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در خانه ام سلمه دست علي و فاطمه و حسن و حسين عليهم‌السلام را گرفت و داخل كسائشان كرد، و ام سلمه عرضه داشت: آيا من از اهل تو نيستم؟ فرمود: توعاقبت به‌خيري، ولي ثقل‌من و اهل‌من و اهل‌بيت من‌اينهايند...تاآخر حديث.
مؤلف: در كافي به سند خود از ابي بصير از آن جناب مثل اين حديث را با مختصر اختلافي در عبارت نقل كرده است.
و در عبقات از كتاب ينابيع الموده تأليف شيخ سليمان بن ابراهيم بلخي از مناقب از سليم بن قيس هلالي از علي بن ابيطالب روايت آمده كه در حديثي فرمود: و اما نزديك‌ترين حالتي كه بنده خدا به خاطر آن به ضلالت نزديك مي‌شود، اين است كه حجت خداي تبارك و تعالي و شاهد او بر بندگانش را نشناسد، حجتي كه خود
(82) احكام حقوقي
خداي‌تعالي بندگانش را امر به طاعت او كرده، و ولايت او را بر وي واجـب نمـوده است.
سليم مي‌گويد من به اميرالمؤمنين عرضه داشتم: اولي الامر و حجت‌هاي خداي را برايم توصيف كن، فرمود: كساني هستند كه خداي تعالي آنان را قرين خود و قرين پيغمبر خود قرار داده، درباره آنان فرمود: «يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوآ اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» عرض كردم: خدا مرا فداي تو كند مطلب را برايم توضيح بده، فرمود: آنان كساني هستند كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در چند جا و حتي در آخرين خطبه‌اي كه بعد از آن خداي عز و جل او را به سوي خودش قبض روح مي‌كرد، فـرمـود:
«اِنّي تارِكٌ فيكُمْ اَمْرَيْنِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدي اِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِما، كِتابَ اللّه‌ِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتي، اَهْلِ بَيْتي، فَاِنَّ اللَّطيفَ الْخَبيرِ قَدْ عَهِدَ اِلي اَنَّهُما لَنْ يَفْتَرِقا حَتّي
روايات وارده در معرفي معصومين اولي الامر (83)
يَرِدا عَلَي الْحَوْضِ كَهاتَيْنِ،»
«من در ميان شما دو چيز باقي مي‌گذارم، كه اگر به آن دو تمسك كنيد، هرگز بعد از مـن گمـراه نمـي‌شـويـد، يكـي كتـاب خـداي عـز و جـل و ديگـري عتـرت مـن اهـل بيتـم اسـت زيـرا خـداي لطيـف خبيـر بـه مـن عهـدي سپـرده، و آن ايـن اسـت كـه اين دو از يكديگر جدا نمي‌شوند، تا كنار حوض بر من درآيند،»
در حالي كه مثل اين دو انگشت ـ و بين ابهام (انگشت بزرگ ـ شست) و سبابه‌اش جمع كرد ـ با هم باشند و سپس فـرمـود: نمـي‌گـويـم مثـل ايـن دو انگشت ـ بعد بين انگشـت ميـانه و سبـابـه‌اش جمـع كـرد، و فـرمـود: پـس به اين دو تمسك بجـوئيـد، و از اهـل بيـت مـن جلـو نيفتيـد كـه گمــراه خــواهيــد شـــد.
(84) احكام حقوقي
مؤلف: رواياتي كه از ائمه اهل بيت عليهم‌السلام در اين معاني وارد شده بسيار زياد است، و ما از هر صنف آن روايات تنها به ذكر نمونه‌اي اكتفا كرديم، و كساني كه مايلند به همه آن‌ها واقف شوند مي‌توانند به جوامع حديث مراجعه نمايند.
اين را نيز بايد دانست كه در شأن نزول اين آيات اموري بسيار و داستان‌هايي مختلف روايت شده، ليكن دقت در آن نقل‌ها جاي شكي باقي نمي‌گذارد، كه همه آن‌ها از باب تطبيق است، يعني راويان نظريه خود را بر آيات تطبيق كرده‌اند، و به همين جهت ما از نقل آن روايات صرف‌نظر كرديم، چون ديديم هيچ فايده‌اي در نقل آن‌ها نيست، و اگر بخواهيد گفتار ما را تصديق كنيد، مي‌توانيد به تفسير الدرالمنثور و تفسير طبري و امثال آن دو مراجعه نماييد. (1)
1- الميـــــــــزان ج 4، ص 653 .
روايات وارده در معرفي معصومين اولي الامر (85)

جمله: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» حق اطاعتي كه براي اولي‌الامر قرار مي‌دهد، اطاعت در غير احكام است، پس به حكم هر دو آيه، اولي‌الامر و سـايـر افــراد امـت در ايـن كـه نمـي‌تـوانند احكـام خــدا را زيـر و رو كننـد يكسـاننـد.
بلكه حفظ احكام خدا و رسول بر اولي‌الامر واجب‌تر است، و اصولاً اولي‌الامر كساني هستند كه احكام خدا به دستشان امانت سپرده شده، بايد در حفظ آن بكوشند، پس حق اطاعتي كه براي اولي الامر قرار داده اطاعت اوامر و نواهي و دستوراتي است
(86) احكام حقوقي
كه اولي‌الامر به منظور صلاح و اصلاح امت مي‌دهند البته با حفظ و رعايت حكمي كه خدا در خصوص آن واقعه و آن دستور دارد.
مانند تصميم‌هايي كه افراد عادي براي خود مي‌گيرند، مثلاً با اين كه خوردن و نخوردن فلان غذا برايش حلال است، تصميم مي‌گيرد بخورد، و يا نخورد، حاكم نيز گاهي صلاح مي‌داند كه مردم هفتــه‌اي دو بــار گــوشــت بخـورنــد، و يا با اين كه خريد و فروش براي افراد جايز است فردي تصميم مي‌گيرد اين كار را بكنــد، و يــا تصميم مي‌گيرد نكند، حاكم نيز گاهي صلاح مي‌داند مردم از بيـع و شـرا اعتصــاب كنند، و يا آن را توسعه دهند. و يا با اين كه بر فردفرد جايز است وقتي كسي در ملك او با او نزاع مي‌كند به حاكم شرع مراجعه كند، و هم جايز است از دفاع صرف‌نظر كند، اولي‌الامر نيز گاهي مصلحت مي‌داند كه از حقي صرف‌نظر كند، و گاهي اصلاح را در اين مـي‌دانـــد كــه آن را احقـــاق نمـــايــد.
اختيارات اولي الامر (87)
پس در همه اين مثال‌ها فرد عادي و يا اولي‌الامر صلاح خود را در فعلي و يا ترك فعلي مي‌داند، و حكم خدا به حال خود باقي است.
و همچنان كه يك فرد نمي‌تواند شراب بنوشد و ربا بخورد، و مال ديگران را غصب نموده مالكيت ديگران را ابطال كند، هر چند كه صلاح خود را در اين‌گونه كارها بداند، اولي‌الامر نيز نمي‌تواند به منظور صلاح كار خود احكام خدا را زير و رو كند، چون اين عمل مزاحم با حكم خداي تعالي است، آري اولي‌الامر مي‌تواند در پاره‌اي اوقات از حدود و ثغـور كشـور اسـلامـي دفــاع كند، و در وقت ديگر از دفاع چشم بپوشد، و در هر دو حال رعايت مصلحت عامه و امت را بكند، و يا دستور اعتصاب عمومي، و يا انفاق عمومي، و يا دستورات ديگري نظيــر آن بـدهـد.
(88) احكام حقوقي
و سخن كوتاه آن كه آنچه يك فرد عادي از مسلمانان مي‌تواند انجام دهد، و بر حسب صلاح شخص خودش و با رعايت حفظ حكم خداي سبحان آن كار را بكند، و يا در آن چيز تصرف نمايد، ولي امري كه از قبل رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بر امت او ولايت يافته، نيز مي‌تواند آن كار را بكند، و در آن چيز تصرف نمايد، تنها فرق ميان يك فرد عادي و يك ولــي امــر با اين كه هر دو مأمورند بر حكم خدا تحفظ داشته باشند، اين است كه يك فرد عادي در آن‌چه مي‌كند صلاح شخص خود را در نظر دارد، و يك ولي امر آنچه مي‌كنـد بـه صـلاح حال امت مي‌كند.
و گرنه اگر جايز بود كه ولي مسلمين در احكام شرعي دست بيندازد، هر جا صلاح ديد آن را بردارد، و هر جا صلاح ديد كه حكم ديگري وضع و تشريع كند، در اين چهارده قرن يك حكم از احكام ديني باقي نمي‌ماند، هر ولي امري كه مي‌آمد چند تا از احكام را
اختيارات اولي الامر (89)
برمي‌داشت، و فاتحه اســلام خـوانـده مي‌شــد، و اصـولاً ديگـر معنا نداشت بفرمايند احكام الهي تا روز قيامت باقي است.
اين بياني كه ما كرديم از پاره‌اي روايات وارده در همين باب فهميده مي‌شود مانند روايت الدرالمنثور كه مي‌گويد: اسحاق بن راعويه در مسند خود، و احمد از حسن روايت آورده‌انــد كــه عمر بن خطــاب تصميــم گــرفــت مــردم را از متعــه حج منع كند، ابي بن كعب برخاست و گفت تو اين اختيار را نداري، چون متعه حج حكمي است كه قرآن بر آن نازل شده، و ما خود با رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله عمره تمتع به جاي آورديم، عمر چــون ايــن بشنيـد از تصميــم خـود تنـزل كــرد. (1)
1- الميزان ج 2، ص 139 .
(90) احكام حقوقي

در روايات مربوط به نقض حكم تمتع بوسيله عمر برخي از مفسرين استدلال كرده‌اند به مسأله ولايت، و اين كه عمر در نهي از تمتع از حق ولايت خودش استفاده كرد، چون خداي تعالي در آيه «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» اطاعت اولي‌الامر را هم مانند اطاعت خدا و رسول واجب كرده است، لكن اين استدلال درستي نيست، براي اين كه ولايتي كه آيه شريفه آن را حق اولي‌الامر (هر كه هست) قرار داده، شامل اين مورد نمي‌شود، چون اولي‌الامر حـق ندارد احكـام خـدا را زير و رو كند.
توضيح اين كه آيات بسيار زيادي دلالت دارد بر اين كه اتباع و پيروي آنچه به رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نازل شده واجب است، مانند آيه شريفه «اِتَّبِعُوا مآ اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ
عدم اختيار اولي‌الامر مسلمين در نقض احكام الهي (91)
رَبِّكُمْ،» (3 / اعراف) و معلوم است كه هر حكمي كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله تشريع كند به اذن خدا مي‌كند، همچنان كه آيه شريفه: «وَ لا يُحَرِّمُونَ ما حَرَّمَ اللّهُ وَ رَسُولُهُ،» (29 / توبه) و آيه شريفه: «ما اتيكُمُ الرَّسُولُ فَخُذوُهُ وَ ما نَهيكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا،» (7 / حشر) بيان مي‌كند.
و معلوم است كه منظور از عبارت «آنچه رسول برايتان آورده،» به قرينه جمله: «وَ ما نَهيكُمْ عَنْهُ،» اين است كه هر چه كه رسول شما را بدان امر كرده، در نتيجه به حكم آيه نامبرده بايد آنچه را كه رسول واجب كرده امتثال كرد، و از هر چه كه نهي كرده منتهي شد و همچنين از هر حكمي كه كرده و هر قضائي كه رانده، چنان كه درباره حكم فرموده: «وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما اَنْزَلَ اللّهُ فَاُولآئِكَ هُمُ الظّالِمُونَ،» (45 / مائده) و در آيه‌اي ديگر فرموده: «فَاوُلئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ،» (82 / آل‌عمران) و در جايي ديگر فرموده: «فَاُولآئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ.» (44 / مائده) و در مورد قضا فرموده: «وَ ماكانَ لِمُؤْمِنٍ وَلا
(92) احكام حقوقي
مُؤْمِنَةٍ اِذا قَضَي اللّهُ وَرَسُولُهُ‌اَمْرا اَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ اَمْرِهِـمْ وَ مَـنْ يَعْـصِ اللّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبينا.» (36 / احزاب)
و نيز فرموده: «وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ يَخْتارُ ما كانَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ،» (68 / قصص) و مــا مي‌دانيــم كه مــراد از اختيار در اين آيه قضا و تشريع و يا حداقل اعم از آن و از غيــر آن اســت، و شــامل آن نيـز مي‌شـود. (1)
1- الميزان ج 2، ص 138 .
عدم اختيار اولي‌الامر مسلمين در نقض احكام الهي (93)

دستـور معـرفي جـانشيـن رسـول اللّه حكمـي مافـوق تمام احكام
«يأَيُّهَا الـرَّسُولُ بَلِّـغْ مـا أُنْـزِلَ اِلَيْـكَ مِـنْ رَّبِّـكَ وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسـالَتَـهُ وَ اللّـهُ يَعْصِمُـكَ مِـنَ النّاسِ اِنَّ اللّــهَ لا يَهْـدِي الْقَــوْمَ الْكفِــرينَ،»
(94)
«اي فرستاده ما آنچه را از ناحيه پروردگار به تو نازل شده برسان و اگر نكني، اصلاً پيغام پروردگار را نرسانده‌اي و خدا تو را از شر مردم نگه مي‌دارد. خدا كافران را هدايت نمي‌فرمايد (به مقاصدشان نمي‌رساند.)» (67 / مائده)
آيه شريفه از يك امر مهمي كه عبارتست از مجموع دين و يا حكمي از احكام آن كشف مي‌كند. و آن امر هر چه هست امري است كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از تبليغ آن مي‌ترسد، و در دل بنا دارد آن را تا يك روز مناسبي تأخير بيندازد، چه اگر ترس آن جناب و تأخيرش در بين نبود حاجتي به اين تهديد كه بفرمايد: «وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ،» نبود، و لذا در آيات اول بعثت هم كه آن جناب را به تبليغ احكام تحريك مي‌كند تهديدي ديده نمي‌شود، بلكه برعكس لحن آن‌ها خيلي مــلايـم است. (1)
دستور معرفي‌جانشين‌رسول‌اللّه حكمي‌مافوق احكام (95)
از جمله: «وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ،» برمي‌آيد حكمي كه اين آيه در صدد بيان آن است و رســول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مــأمــور به تبليــغ آن شــده، امر مهمي است كه در تبليغ آن بيم خطر هست يا بر جان رسول اللّه و يا بر پيشرفت دينش.
اين معنا كه روشن شد اينك به بررسي يكايك آن خطرهاي احتمالي و تجزيه و تحليــل خـود آيـــه مي‌پــردازيــم: (1)
خطر از جانب يهود و نصاري نبود:
1- الميزان ج 6، ص 61 .
2- الميـزان ج 6، ص 60 .
(96) احكام حقوقي
اوضاع و احوال يهود و نصاراي آن روز طوري نبوده كه از ناحيه آنان خطري متوجه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بشود تا مجوز اين باشد كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله دست از كار تبليغ خود بكشــد، و يــا بــراي مــدتـي آن را بــه تعــويـق بينــدازد و حاجت به اين بيفتد كه خدا بــه رسـول خود ـ در صورتي كه كه پيغام تازه را به آنان برساند ـ وعده حفظ و حراست از خطــر دشمنـش را بدهد.
نزول اين سوره در اواخر عمــر شــريــف آن حضــرت اتفــاق افتــاده كــه همه اهــل كتــاب از قــدرت و عظمــت مسلميــن در گوشه‌اي غنوده‌اند، پس به طور روشن معلــوم شــد كه آيــه مــورد بحــث هيــچ‌گــونــه ارتبــاطي با اهل كتـاب نـدارد. (1)
1- الميــزان ج 6، ص 60 و 61 .
دستور معرفي‌جانشين‌رسول‌اللّه حكمي‌مافوق احكام (97)

در سال‌هاي اول بعثت كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مأمور شد تكاليف بس خطرناكي را گوشزد بشر آن روز سازد، مثلاً مأمور شد كفار قريش و آن عرب متعصب را به توحيد خالص و ترك بت‌پرستي دعوت كند، مشركين عرب را كه بسيار خشن‌تر و خونريزتر و خطرناك‌تر از اهل كتابند به اسلام و توحيد بخواند، اين تهديد و وعده‌اي كه امروز به رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مي‌دهد آن روز نداد، معلوم مي‌شود پيغام تازه، خطرناك‌ترين موضوعـاتي اسـت كـه رسـول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بـه تـازگـي مـأمـور تبليـغ آن شـده اسـت. (1)
(98) احكام حقوقي
1- الميزان ج 6، ص 60 و 61 .
دستور معرفي‌جانشين‌رسول‌اللّه حكمي‌مافوق احكام (99)

رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله خطرات محتملي در تبليغ اين حكم پيش بيني مي‌كند، ليكن اين خطر خطر جاني براي شخص آن جناب نيست، ترس او از جان خود مطلبي است كه سيره خود آن جناب و مظاهر زندگي شريفش آن را تكذيب مي‌كند، علاوه بر اين، خداي تعالي، خود در كلام كريمش بر طهارت دامن انبياء از اين گونه ترس‌ها شهادت داده و فرموده: «...اَلَّذينَ يُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللّهِ وَ يَخْشَوْنَهُ وَ لا يَخْشَوْنَ اَحَدًا اِلاَّاللّهَ وَ كَفي بِاللّهِ حَسيبا.»
(39 / احزاب) به فرض اين كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله هم چشم زخمي مي‌ديد خدا كارش زمين نمي‌ماند.
پس نمي‌شود خطر محتمل، خطر جاني رسول‌اللّه باشد وليكن ممكن است كه خطر را
(100) احكام حقوقي
خطر اضمحلال و از بين رفتن دين دانست، به اين بيان كه بيم آن مي‌رفت اگر آن جناب عمل تبليغ آن پيغام را در غير موقع انجام دهد او را متهم سازند، و هو و جنجال راه بيندازد و در نتيجه دين خدا و دعوت او فاسد و بي‌نتيجه شود، و اين‌گونه اجتهادات و مصلحت انديشي‌ها براي آن جناب جايز بوده است و اسم اين مصلحت‌انديشي را نبايد ترس از جان گذاشت.
اگر مراد از رسالت مجموع دين و يا اصول دين باشد و نزول آيه هم در اوايل بعثت باشد كما اين كه فرض همين است، ديگر دو چيز در بين نيست، تا گفته شود اگر اين رسالت را تبليغ نكني رسالت را تبليغ نكرده‌اي، زيرا فرض شد يك رسالت است نسبت به سرتا پاي دين، پس معلوم شد كه سياق آيه مورد بحث سياقي نيست كه بشود آن را از آيـات نـازله اول بعثـت شمـرد، و مراد از «ما أُنْزِلَ» را هم مجموع و يا اصل دين دانست.
دستور معرفي‌جانشين‌رسول‌اللّه حكمي‌مافوق احكام (101)
و همچنين روشن شد كه نه تنها نمي‌شود مقصود از «ما أُنْزِلَ» را مجموع دين در اوايل بعثـت دانسـت، بلكـه در هيچ زماني به اين معنا نمي‌توان گرفت، زيرا اشكال از جهت لغو بودن جمله «اِنْ لَّـمْ تَفْعَـلْ» بـود و ايـن اشكـال منحصـر بـه يـك زمـان نيست.
عــلاوه بــر ايــن كــه اگــر مــراد از رســالــت، مجمــوع و يــا اصول دين بود، ممكن نبود تاريخ نزول آيــه جــز اول بعثــت بـاشــد، تــازه محــذور خــوف رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله هم در دين بجاي خود باقي است. (1)

1- الميزان ج 6، ص 62 .
(102) احكام حقوقي
پـس از همـه اين وجـوه به خـوبي استفاده شد كه آن چيزي را كه به تازگي به رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نازل شده و فشار و تأكيد همراه دارد، به هيچ تقدير و فرضي نمي‌توان آن را عبارت از اصل دين و يا مجموع آن گرفت، ناگزير بايد آن را به معناي بعضي از دين و حكمي از احكام آن دانست، و آيه را بدين صورت معنا كرد: اين حكمي كه از ناحيه پروردگارت به تو نازل شده تبليغ كن، كه اگر اين يكي را تبليغ نكني مثل اين است كه از تبليغ مجموع دين كوتاهي كرده باشي، و لازمه اين معنا اين است كه مقصود از «مـا أُنْـزِلَ» آن حكم تازه و مقصود از رسالت مجموع دين باشد، وگرنه دچار همان محذور سابق خواهيم شد كه عبارت بود از لغو بودن آيه نظير جمله: آنچه در جوي مي‌رود آبست، زيرا همان‌طوري كه گفتيم اگر مراد از كلمه «رِسالَتَهُ» همين رسالت مخصوصي باشد كه تازه نازل شده است معناي آيه اين مي‌شود: اين رسالت تازه را تبليغ كن كه اگر
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (103)
آن را تبليغ نكني آن را تبليغ نكرده‌اي، و معلوم است كه اين كلامي است لغو و از ساحت مقدس خداي حكيم دور، پس مراد اين است كه اين حكم را تبليغ كن و گرنه اصل دين و يا مجموع آن را تبليغ نكرده‌اي، و اين يك معناي صحيح و معقولي است.
در اين جا اين سؤال پيش مي‌آيد كه اين چه تكليفي است كه لازمه تبليغ نكردن آن به تنهايي اين است كه اصل دين و مجموع آن تبليغ نشده باشد؟ و ممكن است كسي هم در پاسخ بگويد: اين بدان جهت است كه اصولاً احكام دين همه به هم پيوسته و مربوطند و بين آن‌ها كمال ارتباط و بستگي بر قرار است، به‌طوري كه اگر در يكي از آن‌ها اخلال شود در همه اخلال شده است، مخصوصا اگر اين اخلال، در تبليغ آن فرض شود، براي اين كه ارتباط بين احكام در ناحيه تبليغ شديدتر و كامل‌تر از ناحيه عمل است، ليكن جواب آن سؤال اين نيست، و اين جواب با اين كه در جاي خود حرف صحيحي است،
(104) احكام حقوقي
ليكن با ظاهر جمله‌اي كه در ذيل آيــه مــورد بحــث است يعني جمله: «وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ اِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكفِرينَ،» سازگار نيست، زيرا از اين جمله استفاده مي‌شود كه مخالفين اين حكم از مسلمان‌ها نبوده و مخالفتشان هم مخالفت علمي نبوده است، بلكه كساني با اين حكم مخالفت كرده و يا خواهند كرد كه يا كافر باشند و يا از دين بيزاري جسته و مخالفتشان هم مخالفت اساسي است، كساني كه با تمام وسايل براي ابطال و بي‌اثر گذاردن اين حكم خواهند كوشيد، و لذا خداوند وعده مي‌دهد كه رسول خود را به زعم آن‌ها ياري نموده و فعاليت‌هاي آن‌ها را خنثي خواهد كرد، و در كارشان و به سوي هدفشان هدايت نخواهد نمود.
علاوه بر اين، اين مخالفت را نمي‌توان مخالفت عملي دانست، براي اين كه احكام اسلام همه در يك درجه از اهميت نيستند، مثلاً بعضي از واجبات دين از كمال مصلحت
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (105)
به مثابه عمود دين‌اند، و بعضي به اين درجه نيستند، مانند دعا در وقت ديدن هلال، كمااين‌كه در محرمات هم اين تفاوت ديده مي‌شود، و همه در يك مرتبه از مفسده نيستند. مثلاً يكي زناي محصنه است و يكي نگاه به نامحرم، و اين هر دو حرام است ليكن آن كجا و اين كجا، پس نمي‌توان گفت اگر كسي مثلاً دعاي در وقت ديدن ماه نو را نخواند ولو همه عبادت‌هاي واجبه را انجام داده باشد و يا به نامحرم نگاه كند و لو از تمامي محرمات ديگر پرهيز كرده باشد هيچ يك از احكام اسلام را امتثال نكرده است.
بنــابــراين تــرس رسول‌اللّه را نمي‌تــوان توجيه كرد، زيرا مخالفت يك يك احكام چيــزي نيســت كــه رســول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از آن بتــرســد، و خــداونــد هم او را به نگهداري از شر آن مخالفت‌ها وعده دهد.
بنابراين جاي ترديد نيست كه اين حكم حكمي است كه حائز كمال اهميت است
(106) احكام حقوقي
به حدي كه جا دارد رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از مخالفت مردم با آن انديشناك باشد و خداوند هم با وعده خود وي را دلگرم و مطمئن سازد، حكمي است كه در اهميت به درجه‌اي است كه تبليغ نشدنش تبليغ نشدن همه احكام دين است، و اهمال در آن اهمال در همه آن‌ها است، حكمي است كه دين با نبود آن جسدي است بدون روح كه نه دوامي دارد و نــه حـس و حـركت و خـاصيتي!
اين مطلب به خوبي از آيه استفاده مي‌شود، و آيه كشف مي‌كند آن حكم، حكمي است كه مايه تماميت دين و استقرار آنست، حكمي است كه انتظار مي‌رود مردم عليه آن قيام كنند، و در نتيجه ورق را برگردانيده و آنچه را كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از بنيان دين بنا كرده منهدم و متلاشي سازند، و نيز كشف مي‌كند از اين كه رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله هم اين معنا را تفرس مي‌كرده و از آن انديشناك بوده، و لذا در انتظار فرصتي مناسب و محيطي
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (107)
آرام، امروز و فردا مي‌كرده كه بتواند مطلب را به عموم مسلمين ابلاغ كند و مسلمين هم آن را بپــذيـرنــد. و در چنيــن مــوقعـي اين آيه نازل شده است، و دستور فوري و اكيــد به تبليـغ آن حكـم داده است. (1)
و خطر از جانب مسلمانان بود!
و بايد دانست كه اين انتظار از ناحيه مشركين و بت‌پرستان عرب و ساير كفار نمي‌رفته، بلكه از ناحيه مسلمين بوده زيرا دگرگون ساختن اوضاع و خنثي كردن زحمات رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله وقتي از ناحيه كفار متصور است كه دعوت اسلامي منتشر نشده باشد، اما پس از انتشار اگر انقلابي فرض شود جز به دست مسلمين تصور ندارد،
1- الميزان ج 6، ص 64 .
(108) احكام حقوقي
و كارشكني‌ها و صحنه سازي‌هايي كه از طرف كفار تصور دارد همان افتراآتي است كه قرآن كريم از اول بعثت تاكنون از آنان نقل كرده، كه گاهي ديوانه‌اش خوانده مي‌گفتند: معلم و مجنون و گاهي مي‌گفتند يادش مي‌دهند «اِنَّما يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ،» (103 / نحل)، و گاهي شاعرش ناميده و مي‌گفتند: «شاعِرٌ نَتَرَبَّصُ بِه رَيْبَ الْمَنُونِ،» (30 / طور) و گاه ساحرش دانسته و مي‌گفتند: «ساحِرٌ اَوْ مَجْنُونٌ،» (39 / ذاريات) «اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلاّ رَجُلاً مَسْحُورا،» (47 / اسراء) و يا قرآنش را از حرف‌هاي كهنه و قديمي خوانده و مي‌گفتند: «اِنْ هـذا اِلاّ سِحْـرٌ يُؤْثَـرُ،» (24 / مدّثر) «اَساطيرُ الاَْوَّلين...،» (5 / فرقان) و امثال اين‌ها از مزخرفاتي كه درباره آن جناب گفتند و باعث وهن و سستي اركان دين هم نشد، براي اين كه جواب همه اين افتراآت يك كلمه است، و آن اين است كه از اين حرف‌ها برمي‌آيد صاحبان اين افتراآت نسبت به دين اسلام متزلزلند، و هنوز حق بر ايشان روشن نشده
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (109)
و در باره اســلام و حقانيت آن استقامتي كسب نكرده‌اند.
خطــر محتمــل را نمي‌تــوان از قبيــل گـرفتــاري‌ها و افتــراآت كفــار در اوايـل بعثت دانست، بلكه خطري اگر بوده (و مسلما هم بوده،) امــري بــوده كه از جهــت كيفيــت و زمـــان با آن گــرفتــاري‌ها منطبق نمي‌شود، و وقوعش جز در بعد از هجرت و پاي گرفتن دين در مجتمع اسلامي تصور ندارد.
آري مجتمع آن روز مسلمين طوري بوده كه مي‌توان آن را به يك معجون تشبيه كرد، چه جامعه آن روز مسلمين مخلوط بوده از يك عده مردان صالح و مسلمانان حقيقي و يك عده قابل ملاحظه از منافقين كه به ظاهر در سلك مسلمين درآمده بودند، و يك عده هم از مردمان بيمار دل و ساده‌لوح كه هر حرفي را از هر كسي باور مي‌كردند و قرآن كريم هم بر اين چند جور مردم آن روز اشاره صريح دارد، و به
(110) احكام حقوقي
شهادت آيات زيادي از قرآن، ايشان در عين اين كه به ظاهر و يا واقعا ايمان آورده بودند رفتارشان با رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله رفتار رعيت با شاه بوده، و همچنين احكام ديني را هم به نظر قانوني از قوانين ملي و قومي مي‌نگريسته‌اند، بنا بر اين ممكن بوده كه تبليغ بعضي از احكام، مردم را به اين توهم گرفتار كند (العياذ باللّه كه رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اين حكم را از پيش خود و به نفع خود تشريع كرده، و خلاصه از تشريع اين حكم سودي عايد آن جناب مي‌شود، اين توهم باعث اين مي‌شود كه مردم به اين فكر بيفتند كه راستي نكند اين شخص پادشاهي باشد كه براي موفقيت خود خويشتن را پيامبر قلمداد كرده، و اين احكام هم كه به اسم دين مقرر نموده همان قوانيني باشد كه در هر مملكت و حكومتي به انحاي مختلف اجراء مي‌گردد ؟
و پر واضح است كه اگر چنين توهم شبهه در بين مردم پاي گيرد و در دل‌هايشان
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (111)
جاگير شود تا چه اندازه در فساد و از بين بردن دين تأثير دارد، و هيچ نيرو و هيچ فكر و تدبيري نمي‌تواند آن اثر سوء را متوجه سازد، پس غير اين نيست كه اين حكمي كه در آيه مورد بحث رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مأمور به تبليغ آن شده حكمي است كه تبليغ آن مردم را به اين توهم مي‌اندازد كه رسول خدا اين مطلب را از پيش خود مي‌گويد، و مصلحت عموم و نفع‌شان در آن رعايت نشده است، نظير داستان زيد و تعدد زوجات رسول و اختصاص خمس غنيمت به رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و امثال اين احكام اختصاصي، با اين تفاوت كه ساير احكام اختصاصي چون مساسي با عامه مسلمين ندارد يعني نفعي از آن‌ها سلب نمي‌كند و ضرري به آن‌ها نمي‌رساند از اين جهت طبعا باعث ايجاد آن شبهه در دل‌ها نمي‌شود.
مثلاً داستان ازدواج رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله با همسر زيد ـ پسر خوانده خود ـ تنها حكمي
(112) احكام حقوقي
مخصوص به خود آن جناب نبوده، گرچه ممكن است توهم شود كه اين هم به منظور انتفاع شخص رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله تشريع شده است، ليكن چون اين حكم عمومي اعلام شده است و عموم مسلمين مي‌توانند با زن پسر خوانده‌هاي خود ازدواج كنند، از اين رو خيلي به ذوق نمي‌زند، و در داستان ازدواج بيش از چهار همسر دائمي، گرچه حكمي است مخصوص به رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ليكن باز هم باعث تقويت آن شبهه در دل‌ها نمي‌گردد، زيرا به فرض اين كه (العياذ باللّه رسول اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اين حكم را از روي هواي نفساني و بدون دستور خداوند مقرر كرده باشد چون هيچ مانعي براي آن جناب به نظر نمي‌رسد كه اين حكم را توسعه دهد و هيچ فرضي تصور نمي‌رود كه از اين توسعه مضايفه نمايد، از اين رو باز هم به ذوق‌ها نمي‌زند، مخصوصا رسول‌اللهي كه سيره و رفتارش در ايثار به نفس بر مسلمان و كافر معلوم و معروف است، رسول‌اللهي كه
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (113)
مردم را در آنچه خداوند از مال و چيزهاي ديگر روزي فرموده بر خود مقدم مي‌دارد، چگونه ممكن است مردم را محدود و محكوم كند به اين كه بيش از چهار همسر دائمي اختيار نكنند و ليكن خود تا 9 نفر اختيار كند؟! پس جاي هيچ ترديدي نيست كه اجراي ايــن حكــم نسبــت به خصــوص خـود از نـاحيـه خـداونـد بـوده نــه از روي هــوا.
از اين جا و از همه آنچه تاكنون گفته شد به خوبي استفاده مي‌شود كه در آيه شريفه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مأمور به تبليغ حكمي شده كه تبليغ و اجراي آن مردم را به اين شبهه دچار مي‌كند كه نكند رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اين حرف را به نفع خود مي‌زند، چون جاي چنين توهمي بوده كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از اظهار آن انديشناك بوده، از همين جهت بوده كه خداوند امر اكيد فرمود كه بدون هيچ ترسي آن را تبليغ كند، و او را وعده داد كه اگر مخالفين در صدد مخالفت برآيند آن‌ها را هدايت نكند، و اين مطلب رواياتي را كه هم از
(114) احكام حقوقي
طرق عامه و هم از طرق اماميه وارد شده است تأييد مي‌كند، چون مضمون آن روايات اين است كه آيه شريفه درباره ولايت علي عليه‌السلام نازل شده، و خداوند رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله را مأمور به تبليغ آن نموده، و آن جناب از اين عمل بيمناك بوده كه مبادا مردم خيال كنند وي از پيش خود پسر عم خود را جانشين خود قرار داده است، و به همين ملاحظه انجام آن امر را به انتظار موقع مناسب تأخير انداخت تا اين كه اين آيه نازل شد، ناچار در غـديـر خـم آن را عملــي كــرد و در آن جــا فـرمـود: «مَـنْ كُنْـتُ مَوْلاهُ فَهذا عَليٌّ مَوْلاهُ!» يعني «هر كـه مـن مـولاي اويـم اين - علي بن ابيطــالب - نيـز مـولاي اوسـت!» (1)
1- الميزان ج 6، ص 66 .
حكمي كه مايه تماميت دين و استقرار آن بود! (115)

«يــأَيُّهَــا الـرَّسُــولُ بَلِّــغْ مـا أُنْــزِلَ اِلَيْــكَ مِــنْ رَّبِّـكَ...!» (67 / مائده)
بايد دانست همان‌طوري كه در زمان رسول‌اللّه امور امت و رتق و فتق آن به دست آن جناب اداره مي‌شده به‌طور مسلم و بدون هيچ ابهامي پس از درگذشت وي نيز شخصي لازم است كه اين امر مهم را عهده‌دار باشد، و قطعا هيچ عاقلي به خود اجازه نمي‌دهد كه توهم كند ديني چنين وسيع و عالمگير، ديني كه از طرف خداي جهان، جهاني و ابدي اعلام و معرفي شده است، ديني كه وسعت معارفش جميع مسائل اعتقادي و همه اصول اخلاقي و احكام فرعي را كه تمامي قوانين مربوط به حركات و سكنات فردي و اجتماعي
(116) احكام حقوقي
انساني را متضمن است بر خلاف ساير قوانين و استثنا احتياج به حافظ و كسي كه آن‌طور كه شايد و بايد آن را نگهداري كند ندارد، و يا توهم كند كه مجتمع اسلامي استثناء و برخلاف همه مجتمعات انساني بي‌نياز از والي و حاكمي است كه امور آن را تدبير و اداره نمايد، كيست كه چنين توهمي بكند؟!
و اگر كرد جواب كسي را كه از سيره رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بپرسد چه مي‌گويد؟! زيرا رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله سيره‌اش بر اين بود كه هر وقت به عزم جنگ از شهر بيرون مي‌رفتند كسي را به جانشيني خود و به منظور اداره امور اجتماعي مسلمين جاي خود مي‌گذاشتند، كما اين كه علي بن ابي‌طالب عليه‌السلام را در جنگ تبوك جانشين خود در مدينه قرار دادند، علي عليه‌السلام هم كه عشق مفرطي به شهادت در راه خدا داشت عرض كرد: آيا مرا خليفه و جانشين خود در مدينه قرار مي‌دهي با اين كه در شهر جز زنان و كودكان كسي
خدا جانشين رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند! (117)
باقي نمانده است؟! پيامبر فرمود: آيا راضي نيستي كه نسبت تو به من نسبت هارون باشد به موسي، با اين تفاوت كه بعد از موسي عليه‌السلام پيغمبراني آمدند و پس از من پيغمبري نخواهد آمد؟!
و همچنين آن حضرت در ساير شهرهايي كه آن روز به دست مسلمين فتح شده بود مانند مكه و طائف و يمن و امثال آن‌ها جانشينان و حكامي نصب مي‌فرمود، و نيز بر لشكرها چه كوچك و چه بزرگ كه به اطراف مي‌فرستادند امرا و پرچمداراني مي‌گماردند، اين بوده است رفتار رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در ايام حيات خود، و چون فرقي بين آن زمان و زمان پس از رحلت آن‌جناب نيست، از اين رو بايد براي زمان غيبت خود هم فكري بكند، و شخصي را براي اداره امور امت تعيين بفرمايد، بلكه احتياج مردم به والي در زمان غيبت آن جناب بيشتر است از زمان حضورش، و با اين حال چگونه مي‌توان
(118) احكام حقوقي
تصور كرد كه آن جنــاب براي آن روز مـردم هيچ فكــري نكرده است؟!
«يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ...!»
چند نكته در اين آيه شريفه هست كه به يك يك آن‌ها اشاره مي‌كنيم:
1 ـ اين كه در اين آيه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله با اين كه داراي القاب زيادي است به عنوان رسالت مورد خطاب قرار گرفته، از اين جهت است كه در اين آيه گفتگو از تبليغ است، و مناسب‌ترين القاب و عناوين آن جناب در اين مقام همان عنوان رسالت است، براي اين كه به كار رفتن اين لقب خود اشاره‌اي است به علت حكم، يعني وجوب تبليغي كه به وسيله همين آيه به رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله گوشزد شده است، و مي‌فهماند كه رسول، جز انجام رسالت و رسانيدن پيام كاري ندارد، و كسي كه زير بار رسالت رفته البته به لوازم آن كه همان تبليــغ و رسـانيـدن است قيام مي‌كند.
خدا جانشين رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند! (119)
2 ـ اين كه در اين آيه از خود آن مطلبي كه بايد تبليغ شود اسم نبرده، تا هم به عظمت آن اشاره كرده باشد و هم به آن چيزي كه لقب رسالت به آن اشاره داشت، اشاره كند، يعني بفهماند كه اين مطلب امري است كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در آن هيچ‌گونه اختياري ندارد، بنابراين، در آيه شريفه دو برهان بر سلب اختيار از رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در تبليغ كردن و يا تأخير در تبليغ اقامه شده است، يكي تعبير از آن جناب به رسول، و يكي هم نگفتن اصل مطلب، و در عين اين كه دو برهان است دو عذر قاطع هم هست براي رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در جرأتش بر اظهار مطلب و علني كردن آن براي عموم، و در عين حال تصديق فراست رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله هم هست، يعني مي‌فهماند كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله درست تفرس كرده و در احساس خطر مصيب بوده است، و نيز مي‌رساند كه اين مطلب از مسائلي است كه تا
(120) احكام حقوقي
رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله زنده است بايد به زبان مبارك خودش به مردم ابلاغ شود و كسي در ايفــاي اين وظيفـه جــاي خود آن جناب را نمي‌گيرد .
«وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ...!» (67 / مائده)
مراد از رسالت و يا به قــرائـت‌هاي ديگــر رسـالات مجموع وظايفي است كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله به دوش گرفته بود، و از لحن آيه اهميت و عظمت اين حكمي كه به آن اشاره كرده استفاده مي‌شود، و فهميده مي‌شود كه حكم مذكور حكمي است كه اگر تبليغ نشود مثل اين است كه هيچ چيز از رسالتي را كه به عهده گرفته است تبليغ نكرده باشد، بنابراين مي‌توان گفت گر چه كلام صورت تهديد دارد ليكن در حقيقت در صدد بيان اهميت مطلب است، و مي‌خواهد بفهماند مطلب اين‌قدر مهم‌است‌كه اگر در حق آن كوتاهي شود
خدا جانشين رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند! (121)
حق چيزي از اجزاي دين رعايت و ادا نشده است.
«وَ اللّهُ يَعْصِمُــكَ مِنَ النّاسِ...!» (67 / مائده)
اين كه عصمت و حفظ از شر مردم را معلق گذاشت، و بيان نفرمود كه آن شر چه شريست و مربوط به چه شأني از شؤون مردم است؟ آيا از قبيل كشتن و مسموم كردن و غافلگير ساختن است؟ يا مقصود آزارهاي روحي از قبيل دشنام و افترا است؟ يا از قبيل كارشكني و بكار بردن مكر و خدعه است؟ و سخن كوتاه از بيان نوع شكنجه و آزار مردم سكوت كرد تا افاده عموم كند، و همه انواع آزارها را شامل شود، وليكن از همه بيشتر همان كارشكني‌ها و اقداماتي كه باعث سقوط دين و كاستن از رونق و نفوذ آن است به ذهن مي‌رسد.
(122) احكام حقوقي
بعيد نيست مراد از «ناس» در آيه فوق سواد مسلمين باشد، سوادي كه همه رقم اشخاص از مؤمن و منافق و بيمار دل به طور غير متمايز و آميخته با هم در آن وجود دارند، بنابراين اگر كسي از چنين سوادي بيمناك باشد از همه اشخاص آن بيمناك خواهد بود، و چه بسا جمله «...اَنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ،» (107 / نحل) هم اين آميختگي و عموميت و بي‌نشاني را برساند، زيرا معلوم مي‌شود كساني از كفار بي‌نام و نشان در لباس مسلمين و در بين آن‌ها بوده‌اند، و اين هيچ بعيد نيست، زيرا سابقا هم گفتيم كه آيه مورد بحث بعد از هجرت و در ايامي نازل شده است كه اسلام شوكتي به خود گرفته و جمعيت انبوهي به آن گرويده بودند، و معلوم است كه در چنين ايامي صرفنظر از اين كه مسلمانان واقعي انگشت شمار بودند، سواد مسلمين سواد عظيمي بوده و ممكن بوده است كساني از كفار خود را در بين آن‌ها و به عنوان مسلمان جا
خدا جانشين رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند! (123)
بزنند، و عمليات خصمانه و كارشكني‌هاي خود را به سهولت انجام دهند، و لذا مي‌بينيم خــداونــد در مقــام تعليـل جمله «وَ اللّــهُ يَعْصِمُــكَ مِــنَ النّاسِ،» مي‌فرمايد: «اَنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ،» چون بعد از اين كه وعده حفاظت به رسول خود مي‌دهد، مخالفين را كفار مي‌خواند.
در اين جا اين سؤال پيش مي‌آيد: همان‌طوري كه از آيه مورد بحث استفاده مي‌شود خداوند رسول خود را از شر كفار حفظ فرمود؟ و اگر چنين است پس آن همه آزار و محنت‌ها كه از كفار و از امت خود ديد چه بود؟! و آيا اين آيه با ساير آيات قرآن كه صريح‌اند در اين كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در راه تبليغ دين محنت‌هاي طاقت‌فرسايي ديده منافات ندارد؟! و آيا جز اين است كه رسول خدا خودش فرمود: هرگز هيچ پيغمبري به مقدار و مانند آزارهايي كه من ديدم نديده و همچنين اين سؤال پيش مي‌آيد كه اين آيه
(124) احكام حقوقي
مي‌فرمايد: خداوند كفار را هدايت نمي‌كند، آيا اين جمله منافي سراپاي قرآن و مخالف صريح عقل نيست؟! خداوندي كه خود تمامي وسايل هدايت را كه يكي از آن‌ها فرستادن انبياء و كتاب‌هاي آسماني است فراهم فرموده، آيا معقول است همين خداي مهربان از طرفي به انبياي خود اصرار بورزد كه بندگان مرا به خدايشان آشنا كنيد و از طرفي خودش بفرمايد: خداوند كفار را هدايت نمي‌كند مگر اين كه حجت خالص بر آن‌ها تمام شود؟! و آيا جز اين است كه ما به چشم خود مي‌بينيم كه خداوند كفار را يكي پس از ديگري هدايت مي‌كند ؟
جواب سؤال اولي اين است كه خداي تعالي كه فرموده: «اَنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرينَ،» در حقيقت جمله ««وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ،» را توضيح داده، به اين معنا كه در سعه اطلاق آن تصرف كرده و اطلاق آن را كه شامل تمامي انواع محنت‌ها، چه
خدا جانشين رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند! (125)
آن‌هايي كه ممكن بود در مقابل تبليغ اين حكم ببيند و چه غير آن بود تقييد كرده است به آزارهايي كه در خصوص اين حكم و قبل از موفقيت به اجراي آن ممكن بود از دشمنان برسد، حالا يا به اين بوده كه آن جناب را در حين تبليغ اين حكم به قتل برسانند، و يا بر او شوريده و اوضاع را دگرگون سازند، و يا او را به باد تهمت‌هايي كه باعث ارتداد مردم است گرفته و يا حيله‌اي به كار برند كه اين حكم را قبل از اين كه به مرحله عمل برسد خفه كرده و در گور كنند، و ليكن خداي تعالي كلمه حق و دين مبين خود را بر هر چه بخواهد و هر كجا و هر وقت و هر كس كه بخواهد اقامه و اظهار مي‌نمايد، كما اين كه در كلام عزيز خود فرموده: «اِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ اَيُّهَا النّاسُ وَ يَأْتِ بِاخَرينَ وَ كانَ‌اللّهُ عَلي ذلِكَ قَديرا.» (133 / نساء)
و اما جواب از سؤال دوم: بايد دانست كه مقصود از كفر در اين جا، كفر به خصوص
(126) احكام حقوقي
آيه‌اي است كه متضمن حكم مورد بحث است، حكمي كه جمله «ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ ـ آنچه از پروردگارت به تو نازل شده،» اشاره به آن دارد، نه كفري كه به معناي استكبار از اصل دين و از اقرار به شهادتين است، زيرا كفر به اين معنا با مورد آيه مناسبت ندارد، مگر اين كه كسي بگويد مراد از «ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ،» مجموع دين و قرآن است، كه ما سابقا جوابش را داده و اين حرف را نپذيرفتيم، و بنا بر اين مراد از هدايت هم هدايت به راه راست نيست، بلكه مراد هدايت به مقاصد شوم آن‌ها است، و معنايش اين است كه خداوند ابزار كار و اسباب موفقيت آنان را در دسترس‌شان قرار نمي‌دهد.
پس معناي آيه اين است كه خداوند آن‌ها را مطلق العنان نمي‌گذارد تا هر لطمه كه بخواهند به دين و به كلمه حق وارد آورده و نوري را كه از جانب خود نازل كرده خاموش كنند، چون به طور كلي كفار و ظالمين و فاسقين از شومي و بدي كه دارند
خدا جانشين رسول‌اللّه را تعيين مي‌كند! (127)
همواره در پي تغيير سنت خدايند، و مي‌خواهند سنتي را كه بين خلق خدا جاري است و مسير اسبابي را كه يكي پس از ديگري در راه تحصيل مسببات در جريانند عوض كرده اسبابي را كه همه اسباب هدايت و فضيلتند و بين آن‌ها و اين كه نام گناه بر آن‌ها اطلاق شود فرسنگ‌ها فاصله است، آلوده كرده و به سوي مقاصد باطل و فاسد خود منحرف كنند، آري آنان اين‌طور مي‌خواهند و ليكن قدرت و شوكت‌شان كه آن را هم خدا ارزاني‌شان داشته خداوند را زبون و عاجز نمي‌كند، هر چند مساعي‌شان آنان را احيانا و در چند قدم كوتاه پيشرفت دهد و در نتيجه، كارشان سامان يابد و به مقاصد پليد خود نائل شوند وليكن اين استعلا و استقامت كارهايشان جز براي مدت كوتاهي دوام نيافته و بالاخره تباه خواهد شد، بلكــه خـداونـد آنـان را در چاهي كه براي مسلمين كنده بودند در خـواهـد انـداخـت، آري « وَ لا يَحيـقُ الْمَكْـرُ السَّيِ‌ءُ اِلاّ بِاَهْلِهِ.» (43 / فاطر) (1)
(128) احكام حقوقي

در تفسير عياشي از حنان بن سدير از پدرش از امام ابي جعفر عليه‌السلام روايت مي‌كند كه آن حضرت فرمود: وقتي كه جبرئيل در حيات رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در حجة‌الوداع براي اعلان ولايت علي عليه‌السلام نازل شد و اين آيه را فرود آورد: «يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ...!» رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله سه روز در انجام آن مكث كرد تا رسيد به جحفه، و در اين سه روز از ترس مردم دست علي را نگرفت و او را بالاي دست خود بلند نكرد، تا اين كه در روز غدير در محلي كه آن را مهيعه مي‌گفتند بار گرفته و پياده شد، آن‌گاه دستور داد بانگ نماز سر داده و مردم را براي نماز دعوت كنند، مردم هم برحسب معمول اجتماع
1- الميزان ج 6، ص 69 .
روايات‌وارده درباره‌ولايت جانشين‌رسول‌اللّه ص) (129)
كردند، رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در برابرشان قـرار گـرفـت و فرمود: چه كسي از خود شما به شما اولويت دارد؟ همه به بانگ بلند عرض كردند خــدا و رســول! آن‌گاه بار ديگر همين كلام را تكرار كرد و همه همان جواب را دادند، بــار ســوم نيز همان را پرسيد و همــان جــواب را شنيـد، و سپس دست علــي را گـرفتـه و فــرمــود:
هـر كه من مـولاي اويـم علـي مــولاي اوست!
پـروردگارا دوست بدار دوستــداران علي را ،
و دشمن بدار كسي را كه با علي دشمني كند،
و يــاري كـن هر كه را به علي يـــاري دهــد،
و تنهـا بگـذار كسي را كه در موقع حاجت علـي را تنها بگذارد،
چـون كـه علـي از مـن و مـن از علـي هستم ،
(130) احكام حقوقي
و علي نسبت به من به منزله هارون است نسبــت بــه مــوسـي، بـا اين تفــاوت كــه بعــد از مــوســي پيغمبــراني بــودنــد و پــس از مــن پيغمبـــــري نخـــواهــد بــود!
باز در همان كتاب از ابي‌الجارود از ابي‌جعفر عليه‌السلام روايت شده است كه فرمود: وقتي خداي تعالي آيه «يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ وَ اِنْ لَّمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النّاسِ اِنَّ اللّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكفِرينَ،» (67 / مائده) را بر نبي خود نازل فرمود، رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله دست علي عليه‌السلام را دست گرفته آن‌گاه فرمود: اي مردم هيچ كدام از انبيائي كه قبل از من مبعوث شدند جز اين نبود كه پس از مدتي زندگي دعوت خداي را اجابت كرده و رخت به سراي ديگر مي‌كشيدند، و من نيز در اين نزديكي‌ها پذيراي آن دعوت خواهم شد، و به سراي ديگر انتقال خواهم يافت.
روايات‌وارده درباره‌ولايت جانشين‌رسول‌اللّه ص) (131)
اي مردم من به نوبه خود مسؤولم و شما هم به نوبه خود مسؤوليد، آن روزي كه از شما بپرسند حال مرا چه خواهيد گفت؟ همگي عرض كردند: ما شهادت مي‌دهيم كه تو وظيفه تبليغي خود را انجام دادي، و آنچه كه بايد به ما برساني رسانيدي، و خيرخواه ما بودي، و آنچه بر عهده داشتي انجام دادي، خداوند به بهترين جزائي كه به مرسلين داده است جزايت دهد آن‌گاه آن حضرت به خداي خود عرض كرد: پروردگارا تو بر شهادت اين‌ها شاهد باش، آن گاه روي به مردم كرده فرمود: اي گروه مسلمين كه در اين جا حضور داريد مي‌بايد غايبين را به ماجرا خبر دهيد كه من اينك به عموم مسلمين روي زمين و گروندگان به دين اسلام وصيت مي‌كنم به ولايت علي، باخبر باشيد كه ولايت علي ولايت من است و اين عهدي است كه خداوند به من سپرده بود، و به من دستور داده بود كه آن را به شما ابلاغ كنم، آن گاه سه مرتبه فرمود: آيا همه شنيديد؟
(132) احكام حقوقي
در آن ميان يكي عرض كرد: آري به خوبي شنيديم يا رسول‌اللّه !
و حافظ ابونعيم در كتاب نزول‌القرآن حديث زير را با حذف چند نفر از وسط از سلسله سند تا علي بن عامر نقل مي‌كند كه او از ابي الحجاف از اعمش از عطيه نقل كرده كه گفت: اين آيه شريفه درباره علي عليه‌السلام به رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نازل شد: «يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ...،» و خداي تعالي نيز فرمود: «الْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دينَكُمْ وَ اَتْمَمْتُ عَلَيْكُــمْ نِعْمَتــي وَ رَضيـــتُ لَكُـمُ الاِْسْـلامَ دينــا.» (3 / مـائـده)
و نقل شده است كه مالكي در كتاب فصول المهمه خود گفته است: امام ابوالحسن واحدي در كتاب خود موسوم به اسباب النزول به سند خود حديثي را تا ابي‌سعيد خدري رفع مي‌كند كه او گفته آيه «يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ...،» در روز غديرخم و در باره علي عليه‌السلام نازل شده است.
روايات‌وارده درباره‌ولايت جانشين‌رسول‌اللّه ص) (133)
مؤلف: هميــن روايــت را صــاحب فتـح‌القــديـر از ابــن ابـي حــاتـم، و ابن مردويه و ابن‌عساكر نقل كرده كه آنان نيز آن را از ابي‌سعيد خدري نقل كرده‌اند، در درالمنثـور هم هميـن‌طور نقـل شــده است. (1)

آنچه از اخبار در اين جا نقل شد مختصري است از اخبار زيادي كه دلالت دارد بر اين كه آيه «يأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ اِلَيْكَ مِنْ رَّبِّكَ...،» درباره علي عليه‌السلام در روز غديرخم
1- الميـــــــزان ج 6، ص 77 .
(134) احكام حقوقي
نازل شده است، و اما حديث غدير يعني فرمايشي را كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله آن روز درباره علي عليه‌السلام فرمود، خود حديثي است متواتر كه هم از طرق شيعه و هم از طرق اهل‌سنت به بيشتــر از صــد طـريـق و از جمـع كثيـري از صحـابـه نقـل شـده اسـت، از آن جملـه:
1 ـ بـراء بن عازب 2 ـ زيـــد بــه ارقــــم 3 ـ ابوايوب‌انصاري
4 ـ عمر بن خطاب 5 ـ علي‌بن ابيطالب عليه‌السلام 6 ـ سلمـان فـارسـي
7 ـ ابـوذر غفاري 8 ـ عمـــار بـن يـاسـر 9 ـ بـــــريــــــــده
10ـ سعدبن ابي وقاص 11ـ عبــداللّه بن عباس 12ـ ابــو هـريــــره
13 ـ جـابـربن عبــداللّه 14 ـ ابـوسعيـد خدري 15 ـ انس بـن مـالـك
16 ـ عمران بن حصيـن 17 ـ ابــن ابــي اوفــي 18 ـ سعــــــدانـــه
19 ـ همسر زيدبن‌ارقم.
روايان حديث غدير (135)
عــلاوه بــر اين، همه امــامــان اهــل بيــت عليهم‌السلام بر صحــت آن اجماع دارند، مخصوصا علي عليه‌السلام در ميدان كوفه (رحبه) مردم را راجع به اين حــديــث سوگند داد كه هر كس در غدير خم حاضر بوده و آن را از رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله شنيده بــرخيــزد و شهادت دهد، جمع كثيــري برخاستنــد و بر صحت آن و اين كه در روز غدير خم به گــوش خــود از رســول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله شنيـده‌اند گــواهـي دادنــد.
و در بسياري از اين روايات دارد كه رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود:
ـ ايها الناس آيا مگــر معتقــد نبـوديـد كـه مـن اولايـم به مـؤمنيـن از خـود آن‌ها ؟
ـ گفتند: چرا، فرمود:
ـ هــر كــس كــه مـن مــولاي اويــم علــي مـولاي اوست !
كما اين كه احمد بن حنبل و همچنين ديگران به طرق زيادي حديث را اين‌طور نقل
(136) احكام حقوقي
كرده‌اند، و چه بسيار كتاب‌هايي كه تنها در خصوص اين يك حديث و به دست آوردن عده طرق روايتي آن و بحث درباره متن آن چه به قلم علماي اهل سنت و چه به قلم علمـــاي شيعــه تــأليف شده است كه به قدر كفايت در آن‌ها درباره حديث شريف غـدير بحـث شده است. (1)
1- الميـــــزان ج 6، ص 85 .
روايان حديث غدير (137)
(138)

شارع دين اسلام، براي حفظ احكام اسلامي، حكومتي تأسيس كرده، و اولي‌الامري معين نموده، و از آن هم گذشته، تمامي افراد را بر يكديگر مسلط نموده، و حق حاكميت داده، تا يك فرد (هرچند از طبقه پائين اجتماع باشد،) بتواند فرد ديگري را (هر چند كه از طبقات بالاي اجتماع باشد،) امر به معروف و نهي از منكر كند.
(139)
اين تسلط را با دميدن روح دعوت ديني، زنده نگه داشته است، چون دعوت ديني كه وظيفه علماي امت است، متضمن انذار و تبشيرهايي به عقاب و ثواب در آخرت است، و به اين تـرتيب اسـاس تربيت جـامعه را بر پايه تلقين معارف مبدأ و معاد بنا نهاده است.
اين است آنچه كه هدف همت اسلام از تعليمات ديني است، كه خاتم پيامبران آن را آورده، و هم در عهد خود آن جناب، و هم بعد از آن جناب تجربه شد، و خود آن حضرت آن را در مدت نبوتش پيـاده كـرد، و حتـي يـك نقطـه ضعـف در آن ديـده نشد، بعد از آن جناب هم تا مدتي به آن احكام عمل شد. (1)

1- الميزان ج 1، ص 282 .
(140) احكام حقوقي
در عصر اول اسلام ولايت امر جامعه اسلامي به دست رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بود و خداي عز و جل اطاعت آن جناب را بر مسلمين و بر همه مردم واجب كرده بود، و دليل اين ولايت و وجوب اطاعت، صريح قرآن است.
به آيات زير دقت فرمائيد :
ـ «اَطيعُـوا اللّـهَ وَ اَطيعُـوا الـرَّسُـولَ!» (59 / نساء)
ـ «لِتَحْكُمَ بَيْنَ النّاسِ بِمآ اَريـكَ اللّـهُ،» (105 / نساء)
ـ «اَلنَّبِيُّ اَوْلي بِالْمُؤْمِنينَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ،» (6 / احزاب)
ـ «قُـلْ اِنْ كُنْتُـمْ تُحِبُّـونَ اللّـهَ فَـاتَّبِعُـونـي يُحْبِبْكُـمُ اللّـهُ،» (31 / آل‌عمران)
رهبري جامعه اسلامي و صلاحيت‌هاي آن (141)
و آيات بسياري ديگر كه هر يك بيانگر قسمتي از شؤون ولايت عمومي در مجتمع اسلامي و يا تمامي آن شؤون است، و بهترين راه براي دانشمندي كه بخواهد در اين باب اطلاعاتي كسب كند اين است كه نخست سيره رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله را مورد مطالعه و دقت قرار دهد، به طوري كه هيچ گوشه از زندگي آن جناب از نظرش دور نماند، آن‌گاه برگردد تمامي آيات كه در مورد اخلاق، و قوانين راجع به اعمال، يعني احكام عبادتي و معاملاتي و سياسي و ساير روابط و معاشرات اجتماعي را مورد دقت قرار دهد، چون اگر از اين راه وارد شود دليلي از ذوق قرآن و تنزيل الهي در يكي دو جمله انتزاع خواهد كرد كه لساني گويا و كافي و بياني روشن و وافي داشته باشد، آن‌چنان گويا و روشن كه هيچ دليل ديگر آن هم در يك جمله و دو جمله به آن گـويـائي و روشنـي يافت نشود.
(142) احكام حقوقي
در همين جا نكته ديگري است كه كاوشگر بايد به امر آن اعتنا كند و آن اين است كه تمامي آياتي كه متعرض مسأله اقامه عبادات و قيام به امر جهاد و اجراي حدود و قصاص و غيره است خطاب‌هايش متوجه عموم مؤمنين است نه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله به تنهايي، مانند آيات زير:
ـ «وَ اَقيمُــــوا الصَّلــوةَ،» (56 / نــور)
ـ «وَ اَنْفِقُوا في سَبيلِ اللّهِ،» (195 / بقره)
ـ «كُتِبَ عَلَيْكُـمُ الصِّيــامُ،» (183 / بقره)
ـ «وَلْتَكُــنْ مِنْكُــمْ اُمَّـــةٌ يَـــدْعُـونَ اِلَـي الْخَيْـرِ وَ يَــأْمُــرُونَ بِـالْمَعْــرُوفِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ،» (104 / آل‌عمران)
رهبري جامعه اسلامي و صلاحيت‌هاي آن (143)
ـ «وَ جاهِدُوا في سَبيلِـه،» (35 / مائده)
ـ «وَ جــاهِــدوُا فِــي اللّــهِ حَــقَّ جِهـادِهِ،» (78 / حج)
ـ «اَلزّانِيَةُ وَ الزّاني فَاجْلِدوُا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما،» (2 / نور)
ـ «وَالسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما،» (38 / مائده)
ـ «وَ لَكُـــمْ فِــي الْقِصــــاصِ حَيــــوةٌ،» (179 / بقره)
ـ «وَ اَقيمُـوا الشَّهـادَةَ لِلّهِ،» (2 / طلاق)
ـ «وَ اعْتَصِمُــوا بِحَبْــلِ اللّــهِ جَميعــا وَ لا تَفَــرَّقُــوا،» (103 / آل عمران)
ـ «وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاّ رَسُــولٌ قَــدْ خَلَــتْ مِــنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُــمْ عَلــي اَعْقــابِكُــمْ وَ مَــنْ يَنْقَلِــبْ عَلــي عَقِبَيْــهِ فَلَــنْ يَضُرَّ اللّهَ شَيْئــا وَ سَيَجْــزِي اللّـهُ الشّاكِرينَ،»(144 / آل‌عمران)
(144) احكام حقوقي
آيات بسياري ديگر، كه از همه آن‌ها استفاده مي‌شود دين يك صبغه و روش اجتماعي است كه خداي‌تعالي مردم را به قبول آن وادار نموده، چون كفر را براي بندگان خود نمي‌پسندد و اقامه دين را از عموم مردم خواسته است، پس مجتمعي كه از مردم تشكيل مي‌يابد اختيارش هم به دست ايشان است، بدون اين كه بعضي بر بعضي ديگر مزيت داشته باشند و يا زمام اختيار به بعضي از مردم اختصاص داشته باشد و از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله گرفته تا پائين، همه در مسؤوليت امر جامعه برابرند و اين برابري از آيــه به خـوبـي استفاده مي‌شود:
ـ «...اَنّـــي لا اُضيـــعُ عَمَـــلَ عــامِــلٍ مِنْكُـــمْ مِــنْ ذَكَـــرٍ اَوْ اُنْثــي بَعْضُكُـــمْ مِــنْ بَعْضٍ...،» (195 / آل‌عمران)
رهبري جامعه اسلامي و صلاحيت‌هاي آن (145)
چون اطلاق آيه دلالت دارد بر اين كه هر تأثير طبيعي كه اجزاي جامعه اسلامي در اجتماع دارد، همان‌طور كه تكوينا منوط به اراده خدا است، تشريعا و قانونا نيز منوط به اجــازه او اسـت و او هيـچ عملـي از اعمـال فـردفـرد مجتمع را بي‌اثر نمي‌گذارد و در جاي ديگر قرآن مي‌خوانيم: «...اِنَّ الاَْرْضَ لِلّهِ يُورِثُها مَنْ يَشـآءُ مِـنْ عِبـادِهِ وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقيــــــنَ!» (128 / اعـــراف)
بله تفاوتي كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله با ساير افراد جامعه دارد اين است كه او صاحب دعــوت و هــدايــت و تــربيــت اســت: «...يَتْلُــوا عَلَيْهِــمْ ايــاتِــهِ وَ يُزَكّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَــةَ... .» (164 / آل عمران) پــس آن جنــاب نــزد خــداي تعالي متعين اســت بــراي قيــام بــر شأن امــت، ولايت و امامت و سرپرستي امور دنيا و آخرتشان، مادام كه در بينشان باشد.(1)
(146) احكام حقوقي

ليكن چيزي كه در اين جا نبايد از آن غفلت ورزيد، اين است كه اين طريقه و رژيم از ولايت و حكومت و يا بگو امامت بر امت غير رژيم سلطنت است، كه مال خدا را غنيمت صاحب تخت و تاج و بندگان خدا را بردگان او دانسته، اجازه مي‌دهد هر كاري كه خواست با اموال عمومي بكند و هر حكمي كه دلش خواست در بندگان خدا براند، چون رژيم حكومتي اسلام يكي از رژيم‌هايي نيست كه بر اساس بهره‌كشي مادي وضع شده
1- الميزان ج 4، ص 191 .
تفاوت نظام اسلامي بانظام سلطنتي (147)
باشد و حتي دموكراسي هم نيست، چون با دموكراسي فرق‌هاي بسيار روشن دارد، كه به هيـچ وجــه نمي‌گــذارد، آن را نظيـر دمـوكـراسي بدانيم، و يا با آن مشتبه كنيم !(1)

يكي از بزرگ‌ترين تفاوت‌ها كه ميان رژيم اسلام و رژيم دموكراسي هست اين است كه در حكومت‌هاي دموكراسي از آن جا كه اساس كار بهره‌گيري مادي است، قهرا روح استخدام غير، و بهره‌كشي از ديگران در كالبدش دميده شده و اين همان استكبار بشري
1- الميزان ج 4، ص 193 .
(148) احكام حقوقي
است كه همه چيز را تحت اراده انسان حاكم و عمل او قرار مي‌دهد، حتي انسان‌هاي ديگر را، و به او اجازه مي‌دهد از هر راهي كه خواست انسان‌هاي ديگر را تيول خود كند و بدون هيچ قيد و شرطي بر تمامي خواسته‌ها و آرزوهائي كه از ساير انسان‌ها دارد مسلط باشد، و اين به عينه همان ديكتاتوري شاهي است كه در اعصار گذشته وجود داشت، چيزي كه هست اسمش عوض شده و آن روز استبدادش مي‌گفتند، و امروز دموكراسيش مي‌خوانند، بلكه استبداد و ظلم دموكراسي بسيار بيشتر است، آن روز اسم و مسما هر دو زشت بود ولي امروز مسماي زشت‌تر از آن در اسمي و لباسي زيبا جلوه كرده، يعني استبداد با لباس دموكراسي و تمدن كه هم در مجلات مي‌خوانيم و هم با چشم خود مي‌بينيم چگونه بر سر ملل ضعيف مي‌تازد، و چه ظلم‌ها و اجحافاتي و تحكماتي را در باره آنان روا مي‌دارد.
تفاوت نظام اسلامي با نظام دموكراسي (149)
فراعنه مصر و قيصرهاي امپراطوري روم، و كسراهاي امپراطوري فارس، اگر ظلم مي‌كردند، اگر زور مي‌گفتند، اگر با سرنوشت مردم بازي نموده به دلخواه خود در آن عمل مي‌كردند، تنها در رعيت خود مي‌كردند و احيانا اگر مورد سؤال قرار مي‌گرفتند ـ البته اگر ـ در پاسخ عذر مي‌آوردند كه اين ظلم و زورها لازمه سلطنت كردن و تنظيم امور مملكت است، اگر به يكي ظلم مي‌شود براي اين است كه مصلحت عموم تأمين شود و اگر جز اين باشد سياست دولت در مملكت حاكم نمي‌گردد و شخص امپراطور معتقد بود كه نبوغ و سياست و سروري كه او دارد، اين حق را به او داده و احيانا هم به جاي اين عذرها با شمشير خود استدلال مي‌كرد.
امروز هم اگر در روابطي كه بين ابرقدرت‌ها و ملت‌هاي ضعيف برقرار است دقت كنيم، مي‌بينيم كه تاريخ و حوادث آن درست براي عصر ما تكرار شده و بازهم تكرار
(150) احكام حقوقي
مي‌شود، چيزي كه هست شكل سابقش عوض شده، چون گفتيم كه در سابق ظلم و زورها بر تك‌تك افراد اعمال مي‌شد، ولي امروز به حق اجتماع‌ها اعمال مي‌شود كه در عين حال روح همان روح، و هوا همان هوا است، و اما طريقه و رژيم اسلام منزه از اين‌گونه هواها است، دليل روشنش سيره رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در فتوحات و پيمان‌هائي است كه آن جناب با ملل مغلوب خود داشته است. (1)

يكي ديگر از تفاوت‌ها كه بين رژيم‌هاي به اصطلاح دموكراسي و بين رژيم حكومت
1- الميزان ج 4، ص 194 .
بسط اختلاف طبقاتي در رژيم‌هاي دموكراسي (151)
اسلامي هست اين است كه تا آن جا كه تاريخ نشان داده و خود ما به چشم مي‌بينيم، هيچ يك از اين رژيم‌هاي غير اسلامي خالي از اختلاف فاحش طبقاتي نيست، جامعه اين رژيم‌ها را، دو طبقه تشكيل مي‌دهد، يكي طبقه مرفه و ثروتمند و صاحب جاه و مقام، و طبقه ديگر فقير و بينوا و دور از مقام و جاه و اين اختلاف طبقاتي بالاخره منجر به فساد مي‌گردد، براي اين كه فساد لازمه اختلاف طبقاتي است، اما در رژيم حكومتي و اجتماعي اسلام افراد اجتماع همه نظير هم مي‌باشند، چنين نيست كه بعضي بر بعضي ديگر برتري و تفاخر نمايند، تنها تفاوتي كه بين مسلمين هست همان تفاوتي است كه قريحه و استعداد اقتضاي آن را دارد و از آن ساكت نيست و آن تنها و تنها تقوا است كه زمام آن به دست خداي تعالي است نه به دست مردم، و اين خداي تعالي است كه مي‌فرمايد:
(152) احكام حقوقي
ـ «يااَيُّهَاالنّاسُ اِنّاخَلَقْناكُمْ مِنْ‌ذَكَرٍ وَ اُنْثي وَجَعَلْناكُمْ شُعُوبا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَكْرَمَكُمْ عِنْدَاللّهِ اَتْقيكُمْ... .» (13 / حجرات)
ـ «فَــــاسْتَبِقُــــــوا الْخَيْـــــــــــراتِ!» (148 / بقره)
و با اين حساب در نظام اجتماعي اسلام بين حاكم و محكوم، امير و مأمور، رئيس و مرئوس، حر و برده، مرد و زن، غني و فقير، صغير و كبير و...، هيچ فرقي نيست، يعني از نظر جريان قانوني ديني در حقشان، برابرند و هــم‌چنيــن از جهت نبود تفاضل و فاصله در شؤون اجتماعي در يك سطح و در يك افقند، دليلش هم سيره نبي‌اكرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اســت كــه تحيـــت و ســـلام بر صــاحب آن سيــره بــاد !
بسط اختلافات طبقاتي در رژيم‌هاي دموكراسي (153)
تفاوت ديگر اين كه قوه مجريه در اسلام طايفه‌اي خاص و ممتاز در جامعه نيست، بلكه تمامي افراد جامعه مسؤول اجراي قانونند، بر همه واجب است كه ديگران را به خير دعوت و به معروف امر و از منكر نهي كنند، به خلاف رژيم‌هاي ديگر كه به افراد جامعه چنين حقي را نمي‌دهند، البته فرق بين نظام اجتماعي اسلام، با ساير رژيم‌ها بسيار است كه بر هيچ فاضل و اهل بحثي پوشيده نيست. (1)
1- الميزان ج 4، ص 195 .
(154) احكام حقوقي

تمام آنچه گفته شد درباره نظام اجتماعي اسلام در زمان حيات رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بود، و اما بعد از رحلت آن جناب مسأله، مورد اختلاف واقع شد، يعني اهل تسنن گفتند: انتخاب خليفه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و زمامدار و ولي مسلمين با خود مسلمين است، ولي شيعه يعني پيروان علي بن ابي طالب عليه‌السلام گفتند: خليفه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله از ناحيه خدا و شخص رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله تعيين شده و بر نام يك يك خلفا تنصيص شده است و عدد آنان دوازده امام است كه اساميشان و دليل امامتشان به طور مفصل در كتب كلام آمــده است، و خـواننـده مي‌تـوانـد در آن جــا به استـدلال‌هاي دو طايفه اطلاع يابد.
ليكن به هر حال امر حكومت اسلامي بعد از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و بعد از غيبت آخرين
بحثي در نظام اجتماعي‌اسلام بعداز رسول‌اللّه (ص) (155)
جانشين آن جناب صلي‌الله‌عليه‌و‌آله يعني در مثل همين عصر حاضر، بدون هيچ اختلافي به دست مسلمين‌است، اما بادرنظرگرفتن معيارهايي‌كه قرآن‌كريم بيان نموده و آن اين است كه:
اولاً: مسلميــن بــايـد حـاكمـي بـراي خـود تعييــن كنند.
ثانيا: آن حاكم بايد كسي باشد كه بتواند طبق سيره رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله حكومت نمايد و سيـــره آن جنــاب سيــره رهبــري و امــامـت بـود نه سيـره سلطنـت و امپــراطــوري.
ثالثا: بـايــد احكـام را بــدون كـم و زيـاد حفــظ نمـايـد.
رابعا: در مواردي كه حكمي از احكام الهي نيست (از قبيل حوادثي كه در زمان‌هاي مختلــف يا مكـان‌هـاي مختلـف پيـش مي‌آيـد،) با مشـورت عقـلاي قـوم تصميم بگيرند كه بيانش گذشت، دليل بر همه آن‌ها آيات راجع به ولايت رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اســت، بــه اضــافــه آيــه شــريفــه زيــر كــه مي‌فـرمـايد:
(156) احكام حقوقي
«لَقَدْ كانَ لَكُمْ في رَسُولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَة.» (21 / سجده)(1)

(اين بحث ادامه مطالبي است كه در قسمت اول همين فصل درباره قوانين مربوط به جانشيني رسول‌اللّه و لزوم معصوم بودن آن‌ها، و اختلاف نظر به وجود آمده بعد از رحلت رسول‌اللّه صلي‌الله‌عليه‌و‌آله گذشت، اينك تتمه موضوع و مباحث مربوط به آنها ادامه مي‌يابد:)
جاي ترديد نيست در اين كه اين اطاعت كه در آيه: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ...،» آمده، اطاعتي است مطلق، و به هيچ قيد و شرطي مقيد و مشروط نشده، و
1- الميزان ج 4، ص 196 .
بحثي‌در لزوم معصوم‌بودن جانشين‌رسول‌اللّه (ص) (157)
اين خود دليل است بر اين كه رسول امر به چيزي و نهي از چيزي نمي‌كند، كه مخالف با حكم خدا در آن چيز باشد، وگرنه واجب كردن خدا اطاعت خودش و اطاعت رسول را تناقضي از ناحيه خداي تعالي مي‌شد، و موافقت تمامي اوامر و نواهي رسول با اوامر و نواهي خداي تعالي جز با عصمت رسول تصور ندارد و محقق نمي‌شود. اين سخن عينا در اولي‌الامر نيز جريان مي‌يابد، چيزي كه هست نيروي عصمت در رسول از آن جا كه حجت‌هايي از جهت عقل و نقل بر آن اقامه شده في حد نفسه و بدون درنظر گرفتن اين آيه امري مسلم است و ظاهرا در اولي‌الامر اين طور نيست، و ممكن است كسي توهم كند كه اولي‌الامري كه نامشان در اين آيه آمده لازم نيست معصوم باشند، و معناي آيه شريفه بدون عصمت اولي‌الامر هم درست مي‌شود؟!
با توجه به اين كه آيه شريفه از هر قيدي مطلق است، و لازمه مطلق بودنش همين
(158) احكام حقوقي
است كه بگوييم همان عصمتي كه در مورد رسول مسلم گرفته شد، در مورد اولي‌الامر نيــز اعتبـار شـده بـاشـد، و خـلاصه كلام: منظور از اولي‌الامر، آن افراد معيني هستند كــه مــاننــد رســول خـــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله داراي عصمتنـد .(1)
1- الميزان ج 4، ص 620 .
بحثي‌در لزوم معصوم‌بودن جانشين‌رسول‌اللّه (ص) (159)

(مي‌گويند آن چيزي كه خداي تعالي در اين آيه مقرر فرموده، حكمي است كه به مصلحت امت جعل شده، حكمي است كه مجتمع مسلمين به وسيله آن از اين كه دستخوش اختلاف و تشتت گشته از هم متلاشي گردد حفظ مي‌شود، و اين چيزي زايد بر ولايت و سرپرستي معهود در بين امت‌ها و مجتمعات نيست، و همان چيزي است كه مي‌بينيم عموم مجتمعات ـ چه اسلامي و چه غير اسلامي ـ آن را در بين خود معمول مي‌دارند، يعني يكي از افراد جامعه خود را انتخاب نموده و به او مقام واجب الاطاعه بودن و نفوذ كلمه مي‌دهند در حالي كه از همان اول مي‌دانند او هم مثل خودشان جايزالخطا است، و در احكامي كه مي‌راند اشتباه هم دارد، و ليكن هر جا كه جامعه فهميد حكم حاكم برخلاف قانون است، اطاعتش نمي‌كند، و او را به خطايي كه كرده آگاه مي‌سازد، و هر
جا كه يقين به خطاي او نداشت، و تنها احتمال مي‌داد كه خطا كرده به حكم و فرمان او عمل
(160) احكام حقوقي
مي‌كند، و اگر بعدها معلوم شد كه خطا كرده مسامحه كند، و با خود فكر مي‌كند مصلحت حفظ وحدت مجتمع و مصونيت از تشتت كلمه آن قدر بزرگ و مهم است، كه مفسده اشتباه‌كاري‌هاي گاه به گاه حاكم را جبران مي‌كند. حال اولي‌الامر در آيه شريفه و وجود اطاعت آنان نيز به همين حال است ـ و آيه چيزي زايد بر آنچه در همه زمان‌ها و همه مكان‌ها معمول است افاده نمي‌كند ـ خداي تعالي طاعت مردم از اولي‌الامر را بر مؤمنين واجب فرموده، اگر احيانا ولي امري بر خلاف كتاب و سنت دستــوري داد، مــردم نبايد اطاعتش كنند، و حكم اين چنين او نافذ نيست، براي اين كه رســول خــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله ـ قاعده‌اي كلي به دست عموم مسلمين داده، و فرموده: «لا طاعَةَ لِمَخْلُوقِ في مَعْصِيَةِ الْخالِقِ ـ هيچ مخلوقي در فرماني كه به معصيت خدا مي‌دهد نبايد اطاعت شود.» و اين دستور را شيعه و سني روايت كرده‌اند، و با همين دستور است كه اطلاق آيه تقييد مي‌شود. و اما اگر عالما و عامدا حكم بر خلاف قرآن نكرد، بلكه خطا كرد، و به غلط چنين حكمي را راند،
توضيحي درباره‌توهم معصوم نبودن اولي الامر (161)
اگر مردم فهميدند كه حكمش اشتباه است، او را از راه خطا به سوي حق يعني حكم كتاب و سنت برمي‌گردانند، و اگر مردم نفهميدند و تنها احتمال دادند كه ممكن است حكمي كه حاكم كرده مخالف با كتاب و سنت باشد حكمش را اجرا مي‌كنند همان‌طور كه اگر مي‌دانستند مخالف نيست اجرا مي‌كردند، و وجوب اطاعت حاكم در اين نوع احكام هيچ عيبي ندارد، براي همان كه گفتيم حفظ وحدت در امت و بقاي سيادت و ابهت آن آن‌قدر مهم است كه مفسده اين مخالف كتاب و سنت‌ها را تدارك مي‌كند، همچنان كه در اصول فقه مقرر و محقق شده كه طرق ظاهريه ـ از قبيل خبر واحد و بينه و امثال آن ـ حجتند، در حالي كه احكام واقعيه به حال خود باقي است. و مي‌گوييم اگر احتمالاً طريق ظاهري برخلاف واقع از آب در آمده، مفسده‌اش به وسيله مصلحتي كه در حجيت طرق ظاهري هست كه تدارك مي‌شود. و سخن كوتاه اين كه اطاعت اولي‌الامر واجب است، هر چند كه معصوم نباشند، و احتمال فسق و خطا در آنان برود، چيزي كه هست اگر مردم بر
(162) احكام حقوقي
فسق آنان آگاه شدند اطاعتشان نمي‌كنند، و اگر از آنان خطا ببينند به سوي كتاب و سنت ارجاعشان مي‌دهند، و در ساير احكام كه علمي به خطاي آن ندارند حكمش را انفاذ مي‌كنند، و فكر نمي‌كنند، كه ممكن است فلان حكم او بر خلاف حكم خداي تعالي باشد، تنها ملاحظه مخالفت ظاهري را مي‌كنند، چون مصلحتي مهم‌تر در نظر دارند، و آن عبارت است از مصلحت اسلام و مسلمين و حفظ وحدت كلمه آنان.)
اين بود آن توهمي كه گفتيم ممكن است كسي بكند، و خواننده عزيز اگر در بياني كه ما براي آيه كرديم دقت فرمايد كاملاً متوجه بي‌پايگي آن مي‌شود، براي اين كه هر چند كه ممكن است ما اين تقرب را در تقييد اطلاق آيه به صورت فسق قبول كنيم، و بگوييم اطلاق آيه مورد بحث به وسيله كــلام رســول خـدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله كه فـرمـود: «لا طاعَةَ لِمَخْلُوقٍ في مَعْصِيَةِ الْخالِقِ،» و آيات قرآني كه اين معنا را مي‌رساند تقييد مي‌شود، مانند آيه
توضيحي درباره‌توهم معصوم نبودن اولي الامر (163)
شريفه: «اِنَّ اللّهَ لايَأْمُرُ بِالْفَحْشآءِ ـ خداي تعالي امر به فحشا نمي‌كند،»(28 / اعراف) و آياتي ديگر از اين قبيل.
و همچنين ممكن است و بلكه واقع هم همين است كه در شرع نظير اين حجيت ظاهريه كه گفته شد جعل شده باشد، مثلاً اطاعت فرماندهان جنگ را كه از طرف رسول‌خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله منصوب مي‌شدند بر سربازها واجب كرده باشد، و نيز اطاعت حكامي را كه آن جناب براي بلادي از قبيل مكه و يمن معين كرد، و يا در مواقعي كه خود سفر مي‌كرد در مدينه جانشين خود مي‌ساخت بر مردم آن جا واجب كرده باشد، و يا فتواي مجتهد را بر مقلد او حجيت كرده باشد، و يا حجت‌هاي ظاهري ديگري را قرار داده باشد، وليكن اين جعل حجيت ظاهري، آيه شريفه را مقيد نمي‌كند، زيرا صحيح بودن مسأله‌اي ازمسائل به‌خودي‌خود يك مطلب‌است، و مدلول ظاهر آيه قرآن بودنش مطلبي ديگر است.
(164) احكام حقوقي
آنچه آيه مورد بحث بر آن دلالت مي‌كند وجوب اطاعت اين اولي‌الامر بر مردم است، و در خود آيه و در هيچ آيه ديگر قرآني چيزي كه اين وجوب را مقيد به قيدي و مشروط به شرطي كند وجود ندارد، تا برگشت معناي آيه شريفه: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» به اين شود كه: «وَ اَطيعُوا اُولُي الاَْمْرِ مِنْكُمْ فيما لَمْ يَأْمُرُوا بِمَعْصِيَةٍ ـ و اولي الامر خود را نيز اطاعت كنيد مادام كه امر به معصيت نكرده‌اند؟!» و يا به اين شود كه «وَ اَطيعُوا اُولُي الاَْمْرِ مِنْكُــمْ ما لَــمْ تَعْلَمُــوا بِخَطــائِهِــم ـ و اولي الامر خود را نيز اطاعت كنيد، مادام كه علم به خطاي آن‌ها نداشته باشيد؟!» و اما اگر شما را به معصيــت امــر كــردنــد، و يا يقين كرديد كه در حكم خود خطا كرده‌اند ديگر اطاعتشان بر شما واجب نيست، بلكه بر شما واجب است كه آنان را به سوي كتاب و سنــت بــرگــردانيد، و كجــي آن‌هــا را راســت كنيــد، مسلما معناي آيه شريفه:
توضيحي درباره‌توهم معصوم نبودن اولي الامر (165)
«اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» اين نيست !
علاوه بر اين كه خداي سبحان در مواردي كه قيد، روشن‌تر از قيد مورد بحث بوده، و طاعت هم كم اهميت‌تر از طاعت مورد بحث بوده آن قيد را ذكر كرده مثلاً در مورد احسان به پدر و مادر فرموده: «وَ وَصَّيْنَا الاِْنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْنا وَ اِنْ جاهَداكَ لِتُشْرِكَ بي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ‌عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما،» (8 / عنكبوت) با حال چطور ممكن است در آيه مورد بحث كه مشتمل بر اَسي از اساس دين و اصلي از اصول آن است، اصلي كه رگ و ريشه همه سعادت‌هاي انساني بدان منتهي مي‌شود، هيچ قيدي از قيود را نياورد، و به طور مطلق بفرمايد: خدا و رسول و اولي‌الامر خود را اطـاعت كنيـد ؟
از اين هم كه بگذريم آيه شريفه بين رسول و اولي‌الامر را جمع كرده، و براي هر يك اطاعت را ذكر نموده و فرموده: «اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَاُولِي الاَْمْرِ مِنْكُمْ،» با
(166) احكام حقوقي
اين حال كه در مورد رسول حتي احتمال اين نيز مي‌رود كه امر به معصيت كند و يا گاهي در خصوص حكمي دچار اشتباه و غلط گردد، اگر در مورد اولي‌الامر اين احتمال برود به هيچ وجه نبايد براي جلوگيري از اين احتمال قيدي نياورد، پس ما همين كه مي‌بينيم در مورد آنان نيز قيدي نياورده، چاره‌اي جز اين نداريم كه بگوييم آيه شريفه از هر قيدي مطلق است، و لازمه مطلق بودنش همين است كه بگوييم همان عصمتي كه در مورد رسول مسلم گرفته شد، در مورد اولي‌الامر نيز اعتبار شده باشد، و خلاصه كــلام: منظــور از اولـي‌الامـر، آن افــراد معينــي هستند كه مانند رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله داراي عصمتند.
حال ببينيم منظور از كلمه امر در عنوان اولي‌الامر چيست؟ منظور از آن، آن شأن و آن كارهايي است كه با دين مؤمنين مخاطب به اين خطاب، و يا به دنياي آنان ارتباط
توضيحي درباره‌توهم معصوم نبودن اولي الامر (167)
دارد، و مستقيم و غير مستقيم به آن برگشت مي‌كند، مؤيد اين كه منظور از امر چنين شأني است وسيع، دو آيه زير است، كه كلمه امر در هر دو به معناي امور دنيايي است، در يكي مي‌فرمايد: «وَ شاوِرْهُمْ فِي‌الاَْمْرِ،» (159 / آل‌عمران) و در ديگري در مدح مردم باتقوامي‌فرمايد:«وَ اَمْرُهُمْ شُوري بَيْنَهُمْ،»(38/شوري) و هرچندكه ممكن‌است به وجهي منظــور از كلمــه امر فرمان باشد، كه در مقابل نهي است، ليكن اين احتمال بعيد است.
كلمه «اُولِي الاَْمْرِ» در اين آيه مقيد شده به قيد «مِنْكُمْ،» و ظاهر اين قيد اين است كه ظرفي باشد به اصطلاح مستقر، يعني عامل آن از افعال عموم باشد نظير بودن و امثال آن، و معنايش اين باشد كه اطاعت كنيد اولي الامري را كه از خودتان باشد، و اين قيد به همان معنايي است كه قيد «مِنْهُم» در آيه «هُوَ الَّذي بَعَثَ فِي الاُْمِّيّينَ رَسُولاً مِنْهُمْ،» به آن معنا است و هم چنين در آيات زير و نيز در دعايي است كه از حضرت ابراهيم عليه‌السلام نقل
(168) احكام حقوقي
كرده مي‌فرمايد: «رَبَّنا وَ ابْعَثْ فيهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ،» و نيز درباره رسولان الهي فرموده: «رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ ءايتي.» (130 / انعام)
منظور ما از اين گفتار اين است كه خواننده را متوجه مردود بودن گفتار بعضي از مفسرين در معناي كلمه «مِنْكُمْ» بكنيم، آن مفسر گفته: از اين كلمه كه اولي‌الامر مقيد به آن شده به خوبي استفاده مي‌شود: كه اولي‌الامر نيز فردي از افراد معمولي جامعه است، مي‌فرمايد اولي‌الامر را كه فردي مثل خود شما مؤمن است، و مثل خود شما گاه‌گاهي گناه و خطا مي‌كند اطاعت كنيد. مفسر نام برده با اين تفسير خواسته است اعتبار مسأله عصمت از اولي‌الامر را بيندازد. (1)
1- الميزان ج 4، ص 621 .
توضيحي درباره‌توهم معصوم نبودن اولي الامر (169)

به ناچار بايد بگوييم: منظور از اولي‌الامر افرادي از امتند كه در گفتار و كردارشان معصومند، و به راستي اطاعتشان واجب است ـ به عين همان معنايي كه اطاعت خدا و رسولش واجب است ـ و چون ما قدرت تشخيص و پيدا كردن اين افراد را نداريم، به ناچار محتاج مي‌شويم به اين كه خود خداي تعالي در كتاب مجيدش و يا به زبان رسول گراميش اين افراد را معرفي كند، و به نام آنان تصريح نمايد، قهرا آيه شريفه با كساني منطبق مي‌شود كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در رواياتي كه از طرق ائمه عليهم‌السلام تصريح به
(170) احكام حقوقي
نام آنان كرده، و فرموده اولي الامر اينان هستند.
و اما اين كه بعضي گفته‌اند: اولي‌الامر خلفا و يا اميران جنگ و يا علماي بزرگ كه مردم از اقوال و آراي آنان پيروي مي‌كنند مي‌باشد! جواب همه اين نظريه‌ها اين است كه اولاً آيه شريفه دلالت دارد بر عصمت اولي‌الامر، و طبقاتي كه نام برده شد بدون اشكال عصمت نداشتند مگر علي عليه‌السلام كه طايفه‌اي از امت معتقد به عصمت آن جناب‌اند، و ثانيا اقــوال نام بــرده هيــچ يـك همــراه دليل نيست. (1)

1- الميزان ج 4، ص 636 .
مدارك‌مبتني برولايت معصومين‌از اهل‌بيت رسول‌اللّه (171)
نمونه‌اي از اين مدارك، در كتاب خدا آيه ولايت و آيه تطهير است و در سنت حديث سفينه كه در آن رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود:
ـ «مَثَلُ اَهْلِبَيْتي مَثَلُ سَفينَةِ نُوحٍ مَنْ رَكِبَها نَجي وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْها غَرَقَ، ـ صفت اهل بيت من نظير كشتي نوح است كه هر كس سوار آن شد نجات يافت و هر كس از سوار شدنش تخلــــف ورزيــــد غـــــرق گـــرديــد!»
و حـديـث ثقليـن كه رسـول خــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله در آن حـديـث فـرمـود:
ـ «اِنّــي تــارِكٌ فيكُــمُ الثَّقَلَيْــنِ كِتــابَ اللّه‌ِ وَ عِتْــرَتي، اَهْــلِ بَيْتــي، ما اِنْ تَمَسَّكْتُــمْ بِهِما لَنْ تَضِلُّوا بَعْــدي اَبَــدا،
ـ من براي بعد از خودم دو چيز بس سنگين در بين شما مي‌گذارم:
كتــاب خـدا و عتــرتـــم را، كه اهـل بيت مننـــد،
(172) احكام حقوقي
در صورتي كه بعد از من به آن دو تمسك بجوييد،
هــرگـز گمــراه نخــواهيـد شـد!»
(شرح و بسط مطلب بالا در جلد سوم الميزان، در مبحث محكم و متشابه آمده است، در ضمن در ذيل آيه 62 سوره انعام در الميزان جلد: 7 ص 164 مطالبي به طور تفصيل در اثبات ولايت معصومين و رد توهمات مفسرين آمده است كه خواننده محقق را به مطالعه آن مباحث دعوت مي‌كنيم.)(1)

1- الميزان ج 4، ص 636 .
مدارك‌مبتني برولايت معصومين‌از اهل‌بيت رسول‌اللّه (173)
و امــا حكـومـت از اعتبــاراتـي اســت كــه مجتمــع انســاني هيــچ‌گــاه از آن بي‌نيــاز نبــوده است، بهتــرين بيــان و كامل‌ترين آن در اثباتش اين آيه است، كــه بعـد از شرح داستان طالوت مي‌فرمايد:
«...وَ لَــوْلا دَفْــعُ اللّــهِ النّــاسَ بَعْضَهُــمْ بِبَعْــضٍ لَفَسَــدَتِ الاَْرْضُ وَ لكِــنَّ اللّــهَ ذوُ فَضْلٍ عَلَي الْعالَمينَ.» (251 / بقره)
و در قرآن كريم آيات بسياري است كه متعرض مُلك و حكومت يعني «ولايت» و وجــوب اطاعت از والي و مسائلي ديگر مربوط به ولايت شده است، و آياتي ديگر است كه ملـك و ولايــت را مـوهبـت و نعمـت شمــرده، مثــلاً مي‌فــرمــايــد:
ـ «وَ اتَيْنـــاهُــمْ مُلْكــا عَظيمــا،» (54 / نســاء) و يا مي‌فـرمــايــد:
(174) احكام حقوقي
ـ «وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكا وَ اتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ اَحَدا مِنَ الْعالَمينَ،» (20 / نساء)
ـ «وَ اللّهُ‌يُؤْتي مُلْكَهُ مَنْ يَشاءُ!» (247 / بقره)
چيزي كه هست قرآن مسأله سلطنت و حكومت را به شرطي كرامت خوانده كه با تقوا توأم باشد، چون در بين تمــامي امــوري كــه ممكــن است از مزاياي حيات شمـرده شـود كـرامت را منحصر در تقوا نموده:
«يااَيُّهَاالنّاسُ اِنّاخَلَقْناكُمْ مِنْ‌ذَكَرٍ وَ اُنْثي وَجَعَلْناكُمْ شُعُوبا وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا اِنَّ اَكْـرَمَكُـمْ عِنْــدَ اللّــهِ اَتْقيكُمْ... .» (13 / حجرات)
و چون حساب تقوا تنها به دست خدا است، هيچ كسي نمي‌تواند با ملاك تقوا بر ديگران بزرگي بفروشد، به همين جهت پس هيچ فخري براي احدي بر احدي نيست، براي اين كه اگر كسي بخواهد به امور مادي و دنيوي بر ديگران فخر كند كه امور دنيوي
قرآن و حكومت و ولايت همراه با تقوي (175)
فخر ندارد، و قدر و منزلت تنها از آن دين است، و اگر بخواهد با امور اخروي فخر بفروشد كه آن هـم به دست خداي سبحان است.
پس ديگر چيزي كه انسان با آن فخر بفروشد باقي نمي‌ماند، و انساني كه داراي نعمــت ملــك و سلطنــت است از نظر يــك مسلمــان نه تنها افتخــاري نــدارد، بلكه بارش سنگين‌تر و زندگيش تلخ‌تر است، بله اگر از عهده اين بــار سنگيــن برآيــد و مــلازم عــدالت و تقــوا باشد البته نزد پروردگارش اجري عظيم‌تر از ديگــران دارد، و خــدا ثواب بيشتري به او مي‌دهــد.
و اين همان سيره صالحه‌اي است كه اولياي دين ملازم آن بودند، رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله و اهل بيت طاهرينش از ملك و سلطنت بيش از جنگ با جبابره چيزي عايدشان نشد، همواره در اين تلاش بودند كه با طغيان طاغيان، و استكبار آنان معارضه نموده و نگذارند در زمين فساد راه بيندازند.
(176) احكام حقوقي
و به همين جهت قرآن مردم را دعوت به اين نكرده كه در مقام تأسيس سلطنت و تشييد بنيان حكومت امثال قيصرها و كسري‌ها برآيند، بلكه مسأله ملك را شأني از شؤون مجتمع انساني مي‌داند، و اين وظيفه را به دوش اجتماع نهاده است، همان‌طور كـه مسألـه تعليـم و يا تهيـه نيرو براي ترساندن كفار را وظيفه عموم دانسته است. (1)

1- الميزان ج 3، ص 230 .
قرآن و جامعه ديني (177)
اسلام اصل را تشكيل اجتماع و اتحاد و اتفاق بر دين دانسته، از تفرقه و دشمني نهي نموده و فرموده است: «وَ اَنَّ هـذا صِـراطـي مُسْتَقيمـا فَاتَّبِعُـوهُ وَ لا تَتَّبِعُـوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبيلِهِ،» (153 / انعام) و نيز فرموده: «قُلْ يا اَهْلَ الْكِتابِ تَعالَوْا اِلي كَلِمَةٍ سَواءٍ بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ اَلاّ نَعْبُدَ اِلاَّ اللّهَ وَ لا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئا وَ لا يَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضا اَرْبابا مِــنْ دُونِ اللّــهِ فَــاِنْ تَـوَلَّـوْا فَقُــولُــوا اشْهَـدُوا بِــاَنّــا مُسْلِمُــونَ.» (64 / آل‌عمران)
پس قرآن كريم ـ به طوري كه ملاحظه مي‌كنيد مردم را دعوت نمي‌كند مگر به سوي تسليم خداي يگانه شدن، و از جوامع تنها آن جامعه را معتبر مي‌داند كه جامعه‌اي ديني باشد، و جوامع ديگر كه هر يك شريكي براي خدا قرار مي‌دهند و در برابر هر قصر مشيدي خضوع نموده، در برابر هر قيصر و كسرائي سر فرود مي‌آورند، و براي هر پادشاهي مرز و حدودي جغرافيايي و براي هر طايفه‌اي، وطني جداگانه قائلند، خرافاتي
(178) احكام حقوقي
ديگر از اين قبيل را جزء مقدسات خود مي‌دانند، طرد نموده، و چنين اجتماعي را از درجه اعتبار ساقط مي‌داند. (1)
1- الميزان ج 3، ص 232 .
قرآن و جامعه ديني (179)

(180)
(181)
«يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلَي الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَ الْعَبْدُ بِالْعَبْدِوَالاُْنْثي بِالاُْنْثي فَمَنْ‌عُفِيَ‌لَهُ‌مِنْ‌اَخيهِ‌شَيْ‌ءٌفَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَاَداءٌ اِلَيْهِ بِاِحْسانٍ ذلِكَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ فَمَنِ‌اعْتَدي بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ اَليمٌ،»
«اي كساني كه ايمان آورده‌ايد قصاص بر شما واجب است، آزاد در مقابل آزاد، و
(182)
برده در مقابل برده، و زن در مقابل زن، پس اگر صاحب خون از بردارش (قاتل) بگذرد قاتل بايد كه احسان او را به خوبي تلافي كند و خونبهايي كه بدهكار است بــه طرز خوبي بپردازد، اين خود تخفيفي است از ناحيه پروردگارتان و هم رحمتي است، پس اگر كسي بعد از عفو كردن دبه درآورد و از قاتل قصاص بگيرد عــذابـي دردنــاك دارد،» (178 / بقــــره)
«وَ لَكُـــمْ فِــي الْقِصـاصِ حَيــوةٌ يــا اوُلِــي الاَْلْبـــابِ لَعَلَّكُــمْ تَتَّقُـــونَ،»
«و شما را در قصاص حياتي است اي خردمندان اگر بخواهيد تقوي داشته باشيد!» (179 / بقره)
1 ـ آيات فوق خطاب به مؤمنين است، و در اين اشارتي است به اين كه حكم
حكم قصاص،اجرا، عفو و اثرحياتبخش‌آن دراجتماع (183)
قصاص مخصوص جامعه مسلمين است و كفاري كه در كشورهاي اسلامي به عنوان اهل‌ذمه زندگي مي‌كنند و غيرآنان ازكفار، مشمول‌آيه نيستند و آيه از كار آن‌ها ساكت است.
2 ـ اگراين‌آيه را با آيه «اَنَ‌النَّفْسَ‌بِالنَّفْسِ...،» بسنجيم، نسبت‌تفسيررا براي آن دارد.
كلمــه «قِصــاص» به معنــاي تعقيــب كردن جاي پاست، كه گوئي جاني را در جنايتش تعقيب مي‌كنند، و عين آن جنــايت كه او وارد آورده بــر او وارد مي‌آورنــد.
«فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ اَخيهِ شَيْ‌ءٌ...،» «عَفْو» از قاتل تنها در حق قصاص است، هر حقي كه باشـد، چـه تمـامـي حـق قصـاص بـاشـد و چـه بعضي از آن، مثل اين كه صاحبان خون چند نفــر باشند، بعضي حق قصاص خود را به قاتل ببخشند و بعضي نبخشند كه در اين صــورت هـم ديگر قصــاص عملـي نمي‌شـود، بلكـه (مثل آن صورتي كه همه صـاحبـان حـق از حـق خـود صـرف‌نظر كنند،) تنها بايد ديه يعني خــون‌بهــا بگيـرند.
(184) احكام حقوقي
اگر از صاحبان خون تعبير به برادران قاتل كرد براي اين بود كه حس محبت و رأفت آنــان را بـه نفـع قـاتـل برانگيزاند و نيز بفهماند: در عفو لذتي است كه در انتقام نيست.
«فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَداءٌ اِلَيْهِ بِاِحْسانٍ...،» صاحب خون وظيفه دارد كه قاتل را تعقيب كند و خون بها را از او مطالبه نمايد، مطالبه‌اي پسنديده، و بر قاتل است كه خون‌بها را به برادرش كه ولي كشته او است، با احسان و خوبي و خوشي بپردازد و ديگر امروز و فردا نكند و او را آزار ندهد.
«ذلِكَ تَخْفيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ رَحْمَةٌ...،» يعني حكم به انتقال از قصاص به ديه، خود تخفيفي است از پروردگار شما و به همين جهت تغيير نمي‌پذيرد، پس وليّ خون نمي‌تواند بعد از عفو دوباره دبه در آورده و از قاتل قصاص نمايد و اگر چنين كند، خود او هم متجاوز است و كسي كه تجاوز كند و بعد از عفو قصاص كند عذابي دردناك دارد.(1)
حكم قصاص،اجرا، عفو و اثرحياتبخش‌آن دراجتماع (185)

«وَ لَكُــمْ فِــي الْقِصــاصِ حَيــوةٌ يــا اوُلِــي الاَْلْبــابِ لَعَلَّكُــمْ تَتَّقُــــونَ!»
اين جمله به حكمت تشريع قصاص اشاره مي‌كند و هم توهمي را كه ممكن است از تشريع عفو و ديه به ذهن برسد، دفع نمايد و نيز مزيت و مصلحتي را كه در عفو است، يعنــي نشــر رحمــت و انگيــزه رأفــت را بيـان نموده، مي‌فرمايد: عفو به مصلحت مــردم نــزديـك‌تر اسـت، تا انتقام.
1- الميــزان ج 1، ص 655 .
(186) احكام حقوقي
حاصل معناي اين جمله اين است كه عفو هر چند تخفيفي و رحمتي است نسبت به قاتل، (و رحمت خود يكي از فضائل انساني است) و لكن مصلحت عموم تنها با قصاص تأمين مي‌شود، قصاص است كه حيات را ضمانت مي‌كند نه عفو كردن و ديه گرفتن و نه هيچ چيز ديگر، و اين حكم هر انسان داراي عقل است، و اين كه فرمود: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ،» معنايش اين است كه بلكه شما از قتل بپرهيزيد و اين جمله به منزله تعليل است، براي تشريع قصاص.
آيه فوق نتيجه قصاص را بيان كرده و حقيقت مصلحت را ذكر كرده، كه حيات است و همين كلمه حيات حقيقت آن معنائي را كه نتيجه را افاده مي‌كند متضمن است، چون قصــاص است كه ســرانجــام به حيــات مي‌انجــامــد نه قتــل، بــراي اين كه بسيار مي‌شــود شخــص را بــه عنــوان ايــن كه قــاتــل است مي‌كشند در حالي كه بي‌گنـاه
قصاص، ضمانت حيات و زندگي شما! (187)
بــوده، اين كشتن خودش عــدوانــا واقــع شده و چنين كشتنــي مايه حيات نمي‌شود.
عبارت قرآن به اين نكته هم اشاره دارد كه صاحب اين كلام منظورش از اين كلام جز حفظ منافع مردم و رعايت مصلحت آنان چيز ديگري نيست و اگر مردم به اين دستور عمل كنند، چيزي عايد خود او نمي‌شود، چون مي‌فرمايد: «لَكُم ـ براي شما.»(1)

«وَ كَتَبْنــا عَلَيْهِــمْ فيهــا اَنَّ النَّفْــسَ بِالنَّفْـسِ وَ الْعَيْـنَ بِالْعَيْـنِ وَ الاَْنْفَ
1- الميـــــــــــــــــــزان ج 1، ص 657 .
(188) احكام حقوقي
بِالاَْنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِه فَهُوَ كَفّــارَةٌ لَــهُ وَ مَــنْ لَــمْ يَحْكُــمْ بِمــا اَنْــزَلَ اللّــهُ فَــاُولآئِـكَ هُمُ الظّالِمُونَ،»
«و ما در تورات عليه يهوديان در باب قصاص حكم كرديم به اين كه جان قاتل در برابر قتلش و چشم جاني در برابر چشمي كه از ديگري كور كرده و بيني جاني در برابر بيني ديگري كه بريده شده، گرفته شود، و هر جراحتي كه جاني بر ديگران وارد آورده بر او وارد مي‌آورند، و قصاص مي‌گيرند ـ مگر آن كه آسيب ديده تصديق و احسان كند ـ پس اگر كسي تصدق كند و قصاص نگيرد، اين عمل نيكش كفاره گناهان او مي‌شود ـ و باز تكرار مي‌كنم ـ كسي كه حكم نكند بدانچه خدا نازل كرده او و همفكرانش از ظالمنند.» (45 / مائده)
قصاص، ضمانت حيات و زندگي شما! (189)

سياق اين آيه مخصوصا با در نظر گرفتن جمله: «وَالْجُرُوحَ قِصاصٌ،» دلالت دارد بر اين كه مراد از اين آيه بيان حكم قصاص در اقسام مختلف جنايات يعني قتل نفس و قتل عضـو و زخـم وارد آوردن است. منظـور از نـاس كـل بشـر اسـت.
در باب قصاص، نفس در مقابل نفس و چشم در مقابل چشم و بيني در مقابل بيني قرار مي‌گيرد. و هم‌چنين هر عضوي كه جاني از يك انسان سلب كند همان عضو از خودش گرفته مي‌شود. جان جاني در مقابل جاني كه تلف كرده از او گرفته مي‌شود، و چشم جاني در مقابل چشم مجني عليه از كاسه درمي‌آيد، و بيني جاني در مقابل بيني مجني عليه، و گوش جاني در برابر گوش مجني عليه، و هم‌چنين دندانش در برابر دندان
(190) احكام حقوقي
او سلب مي‌شود، و زخمي برابر زخمي كه به مجني عليه وارد آورده بر او وارد مي‌آورند.
و دركوتاه‌ترين سخن با جاني همان معامله‌مي‌شودكه او را با مجني‌عليه كرده است.(1)

«فَمَنْ تَصَدَّقَ بِه فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ...،» يعني كسي كه از اولياي قصاص مثلاً ولي مقتول و يا خود منجي عليه كه چشمش و يا عضو ديگرش را از دست داده و يا جراحتي برداشته از جرم جنايت‌كار بگذرد و او را ببخشد و از قصاص كه حق او است صرف‌نظر كند اين
1- الميــزان ج 5، ص 536 .
عفو جاني، و گذشت از حق قصاص (191)
چشم‌پوشي كفاره گناهان او و يا كفاره جرم و جنايت جاني مي‌شود. اگر صاحب حق قصاص تصدق كند و صرف نظر نمايد همين عمل كفاره اوست، و اگر صاحب حق قصاص، از قصاص صرف نظر نكرد صاحب حكم ـ قاضي ـ بايد طبق آن دستوري كه خدا در قصاص نازل كرده حكم كند و آن حاكم و قاضي كه طبق ما انزل‌اللّه حكم نكند از ستــم‌كــاران است. (1)
1- الميزان ج 5، ص 564 .
(192) احكام حقوقي
(193)

«وَ ما كانَ لِمُؤْمِنٍ اَنْ يَقْتُلَ مُؤْمِنا اِلاّ خَطَأً وَ مَنْ قَتَلَ مُؤْمِنا خَطَأً فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلي اَهْلِه اِلاّآ اَنْ يَصَّدَّقُوا فَاِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُـمْ وَ هُــوَ مُـؤْمِـنٌ فَتَحْـريـرُ رَقَبَــةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ اِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ‌وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ اِلي اَهْلِه وَ تَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ
(194)
شَهْرَيْنِ مُتَتابِعَيْنِ تَوْبَةً مِنَ اللّهِ وَ كانَ اللّهُ عَليما حَكيما،»
«هيچ مؤمني حق ندارد مؤمني ديگر را بكشد، مگر به خطا، حال اگر كسي مؤمني را به خطا به قتل برساند بايد در كفاره آن يك برده مؤمن را آزاد كند و خون‌بهائي هم به كسان او تسليم نمايد، مگر آن كه خونخواهان آن را ببخشند، و اگر ورثه مقتول مؤمن از مردمي باشد كه بين شما و آنان عداوت و جنگ است، همان آزاد كردن برده مؤمن كافي است، و اگر مقتول از قومي باشد كه بين شما و آنان پيماني برقرار است بايد برده‌اي مؤمن آزاد و خون‌بهائي به كسان او تسليم كند و كسي كه نمي‌تواند برده‌اي آزاد كند به جاي آن دو ماه پي در پي روزه بگيرد، اين بخشــايشــي از نـاحيـه خــدا است كه خدا همواره داناي فرزانه بوده است.» (92 / نساء)
قتل غيرعمدي (195)
شــروع آيــه مي‌فهمــانــد كه در مؤمن بعد از دخولش در حريم ايمان و قرقگاه آن، ديگــر هيــچ اقتضائي بــراي كشتــن مؤمني مثل خودش وجــود نــدارد، هيــچ نوع كشتـــن مگــر كشتــن از روي خطــــا.
مؤمن هرگز قصد كشتن مؤمن را بدان جهت كه مؤمن است نمي‌كند، يعني با علم به اين كه مـؤمن است قصد كشتن او نمي‌كند.
و آيه مورد بحث با اين حال در مقام آن است كه به طور كنايه از كشتن مؤمن به عمد نهي تشريعي كند، و بفرمايد: خداي تعالي هرگز اين عمل را مباح نكرده و تا ابد نيز مباح نمي‌كند، و او كشتن مؤمن، مؤمن ديگر را تحريم كرده، مگر در يك صورت و آن صورت خطا است، چون در اين فرض ـ كه قاتل قصد كشتن مؤمن ندارد يا بدين جهت كه اصلاً
(196) احكام حقوقي
قصــد كشتــن را نــدارد و يــا اگــر قصــد دارد بــه ايــن خيــال قصــد كرده كه طــرف كـافـري است جائزالقتل ـ در مورد كشتن او هيچ حرمتي تشريع نشده است. (1)

هر كس مؤمني را به طور خطائي به قتل برساند بر او واجب مي‌شود يك برده مؤمن را آزاد كند و خون‌بهائي هم به اهل مقتول بدهد، مگر آن كه اهل مقتول خون‌بها را به وي صــدقه دهند و خلاصه او را از دادن خون‌بها عفو نمايند، كه در اين‌صورت ديگر دادن
1- الميــــــزان ج 5، ص 59 .
كيفر قتل غيرعمد مؤمن (197)
ديـــه واجــب نيســـت. (1)

منظور از قومي كه عدو شما باشند همان كفاري است كه سر جنگ با مسلمانان داشتند. و معناي آيه اين است كه اگر آن كه كشته شده و به خطا كشته شده، خودش مــؤمــن و ورثــه و اهلــش كفــار حــربــي بــاشنــد، از او ارث نمــي‌بــرند و چــون ارث نمــي‌بــرنــد خـــون‌بهــا نــدارنــد. (2)
1- الميزان ج 5، ص 60 .
2- الميزان ج 5، ص 61 .
(198) احكام حقوقي

اگر مؤمن مقتول از قومي باشد كه بين شما و بين ايشان عهدي برقرار است واجب است ديـه را بپـردازد و برده‌اي را آزاد كند.
اگر مسأله ديــه را جلــوتــر از آزاد كرده برده ذكر كرد، براي اين بود كه تأكيد در جــانـب ميثــاق را رعـايت كـرده باشد. (1)

1- الميزان ج 5، ص 61 .
تخفيف حق‌اللّه در جبران قتل غيرعمدي (199)
«فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ...،» كسي كه نمي‌تواند برده‌اي آزاد كند واجب است دو ماه پشت سر هم روزه بگيرد .
«تَوْبَةً مِنَ اللّهِ...،» يعني اين حكم كه گفتيم واجب است روزه بگيرد بازگشت و عطف توجهي و عطف رحمتي است از ناحيه خداي‌تعالي درباره كسي كه نمي‌تواند برده آزاد كنــد، و اين بــازگشــت خــدا منطبــق با تخفيــف است در نتيجه اين حكم تخفيفي است كــه از نــاحيه خـداي تعـالي در حق افرادي كه استطــاعــت مــالــي نــدارنــد.
البته احتمال اين هم دارد كه كلمه توبه قيدي باشد كه به همه مطالب آيه شريفه راجع باشد و معنا چنين باشد. اين كه: كفاره براي قاتل خطائي واجب شد، خود توبه عنايتي است از ناحيه خداي تعالي به قــاتــل، در مــورد آثــار شومي كه به طور قطع
(200) احكام حقوقي
گريبانش را خواهد گرفت و آن آثار عبارت است از همان روزه و آن خون‌بها، پس مسلمان‌ها خود را ضبط كنند و بي‌محابا و به آساني به كشتن مردم مبادرت نكنند، همچنان كه در آيه شريفه: «وَ لَكُمْ فِي الْقِصـاصِ حَيوةٌ،» (179 / بقره) قصاص را مايه حيات جامعه دانسته است. (1)

اين حكم توبه، برگشتي است از ناحيه خداي تعالي براي مجتمع و عنايتي است به آنان چون با اجراي اين دستور رفته رفته عدد بردگان جامعه كمتر و عدد آزادها بيشتر
1- الميــــــــــزان ج 5، ص 61 .
فلسفه آزادي بردگان در مقابل قتل غير عمدي (201)
مي‌شود، اگر يك نفر از آنان به خطا كشته شده، يك نفر به عدد احرارشان افزوده مي‌شود و ضرر مالي هم كه به اهل مقتول رسيده، به وسيله ديه‌اي كه به آنان تسليم مي‌شود جبران مي‌گردد.
ازاين‌جا روشن‌مي‌شودكه اسلام آزادي را نوعي‌حيات، و بردگي‌را نوعي قتل مي‌داند.
و نيز حد وسط از بها و منافع وجود يك فرد انسان را همان ديه كامله يعني هزار دينار و يا صد شتر و يا ده هزار درهم مي‌داند كه انشاءاللّه در مباحث آينده اين معنا را روشــن مي‌ســـازيــم. (1)

1- الميــــــزان ج 5، ص 61 .
(202) احكام حقوقي
و امـا تشخيـص ايـن كـه كشتـن در چـه شـرايطـي عمـدي اسـت؟ و چـه وقت خطـائي اسـت؟ و ايـن كـه ديــه چقــدر اســت؟ و اهــل مقتـول كـه ديـه را بـايـد بــه آنــان داد چه كســانيند؟ و ميثاق كه اگر باشد خون‌بها به اهل مقتــول داده مي‌شود و اگر نباشد داده نمي‌شود چگونه ميثاقي است؟ پاسخ همه اين‌ها به عهــده سنــت است نه به عهده فــن تفسيــر، كســاني كـه مي‌خـواهند به اين مسائل آگاه شوند بايد به كتــب فقــه مراجعـه نمايند. (1)
1- الميـــــــــــزان ج 5، ص 62 .
فلسفه آزادي بردگان در مقابل قتل غير عمدي (203)

«وَ مَنْ‌يَقْتُلْ مُؤْمِنا مُتَعَمِّدا فَجَزآئُهُ جَهَنَّمُ خالِدا فيها وَ غَضِبَ اللّهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ اَعَدَّ لَهُ عَذابا عَظيما،»
«و هر كس مؤمني را به عمد بكشد جزايش جهنم است كه جاودانه در آن باشد و خــدا بر او غضــب آرد و لعنتــش كنــد و عــذابي بزرگ برايش آماده دارد.» (93 / نساء)
«تَعَمُّد» به معناي آن است كه قصد كني عملي را به همان عنواني كه دارد انجام دهي، و چون فعل اختياري خالي از قصد عنوان نيست، تصور دارد كه يك عمل داراي چند
(204) احكام حقوقي
عنوان باشد، و در نتيجه ممكن است كه يك فعل از جهتي عمدي باشد و از جهتي ديگر خطائي، مثلاً كسي كه از دور شبحي مي‌بيند و مي‌پندارد آهو و يا گورخر است، در حالي كه در واقع انساني است كه دارد چيزي از زمين جمع مي‌كند، بيننده به خيال شكار آن را هدف قرار مي‌دهد و مي‌كشد، تيراندازي او به سوي شكار عمدي است، ولي انسان كشتنش چوب و يا مشت و يا لگدش به قتلگاه او برمي‌خورد و او را مي‌كشد، عمل واحدي را انجــام داده، اما عنـوان تـأديبش عمــدي اسـت و كشتنــش خطــائــي.
بنابراين كسي مؤمني را عمدا به قتل رسانده كه مقصودش از عملي كه كرده ـ زدن ـ يا ـ تيرانداختن ـ همان قتل بوده باشد، يعني هم بداند كه اين مشت و لگد و يا تير او را مي‌كشد و هم بداند شخصي كه به دستش كشته مي‌شود مؤمن است، آن را قتل عمد مؤمن نامند. (1)
1- الميـــزان ج 5، ص 62 .
قتل عمدي (205)

خداي عز و جل در اين آيه شريفه چنين قاتلي را به سختي تهديد كرده و به او وعده خلود در آتش داده: «هر كس مؤمني را به عمد بكشد جزايش جهنم است كه جاودانه در آن باشد و خدا بر او غضب آرد و لعنتش كند و عذابي بزرگ برايش آماده دارد.»
چيزي كه هست در سابق، آن جا كه پيرامون آيه: «اِنَّ اللّهَ لا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِهِ...،» (48 / نساء) و آيه: «اِنَّ اللّهَ يَغْفِرُالذُّنُوبَ جَميعا،» (53 / زمر) بحث مي‌كرديم گفتيم اين دو آيه مورد بحث وعده آتش خالد و دائم را مي‌دهد، ليكن صريح در حتمي بودن آن
(206) احكام حقوقي
نيست و ممكن است خلود آن به وسيله تـوبـه و يا شفـاعت مورد عفـو قـرار گيــرد. (1)

«يآ اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوآا اِذا ضَرَبْتُمْ في سَبيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ اَلْقي اِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِنا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيوةِ الدُّنْيا فَعِنْدَ اللّهِ مَغانِمُ كَثيرَةٌ كَذلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوآا اِنَّ اللّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبيرا،»
«اي كساني كه ايمان آورديد چون در راه خدا سفر مي‌كنيد و به افراد ناشناس
1- الميزان ج 5، ص 62 .
قتل‌عمدوضرورت‌تشخيص مؤمن‌وكافردرامر جهادي (207)
برمي‌خوريد درباره آنان تحقيق كنيد ـ و به كسي كه سلام به شما مي‌كند نگوئيد مؤمن نيستي ـ تا به منظور گرفتن اموالش او را به قتل برسانيد و بدانيد كه نزد خدا غنيمت‌هاي بسيار هست، خود شما نيز قبل از اين، چنين بوديد و خدا با نعمت ايمان بر شما منت نهاد، پس به تحقيق بپردازيد كه خدا به آنچه مي‌كنيد باخبر است.» (94 / نساء)
كلمه «ضَرْب» به معنــاي سيــر در زمين و مسافرت است و اگر ضرب را مقيد كرده به قيــد سبيــل‌اللّه بــراي ايــن بــود كه بفهمـانــد منظــور از ايــن سفــر خارج شدن از خـانـه به منظور جهـاد است.
و كلمه «تَبَيُّن» به معناي تميز دادن، و منظور از آن تميز دادن مؤمن از كافر است به
(208) احكام حقوقي
قرينه اين كه مي‌فــرمـايـد: و بـه كســاني كــه در بـرابـر شمــا القاي سلام مي‌كنند نگــوئيــد: تــو مـؤمـن نيستي.
و مــراد از «اِلْقاي سَـلام» همـان تحيـت سـلام اسـت كـه تحيـت اهــل ايمـان اسـت.
و مراد از اين كه فرمود: «به او مگوئيد تو مؤمن نيستي!» براي جلوگيري از بهانه‌گيري افراد بهانه‌جو در جنگيدن و گرفتن غنيمت است. مي‌فرمايد: چنين هدف پست و مادي را مجوز جنگيدن با آنان نسازيد زيرا: «عِنْدَ اللّهِ مَغانِمُ كَثيرَةٌ ـ نزد خدا مغانم بسيار هست!»
«كَذلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوآا...،» يعني شما قبل از اين كه ايمان بياوريد همين وضع را داشتيد، يعني همه در پي به دست آوردن عرض و متاع حيات دنيا بوديد، ولي خداي تعالي بر شما منت نهاد، ايماني به شما داد كه آن ايمان شما را از آن هدف پست منصرف نموده، متوجه به سوي خدا و مغانم بسياري كه نزد او است كرد،
قتل‌عمدوضرورت‌تشخيص مؤمن‌وكافردرامر جهادي (209)
حال كه خدا چنين منتي بر شما نهاده، وقتي با جمعيتي روبرو مي‌شويد كه وضعشان برايتان روشن نيست كه آيا دوستند يا دشمنند؟ مي‌خواهند با شما بجنگند و يا سر جنگ ندارند؟ مسلمانند و يا كافرند؟ تحقيق كنيد، تا بي‌گدار به آب نزده باشيد و اگر تبين را تكــرار كـرد، بـراي ايـن بـود كه حكـم را تـأييد كــرده بـاشــد.
اين آيه شريفه گذشته از اين كه در مقام نصيحت و موعظه است، مشتمل بر نوعي توبيخ و سرزنش نيز هست، ولي تصريح ندارد به اين كه آن قتلي كه علي‌الظاهر واقع شده، قتل عمد و آن هم قتل مؤمن بوده، و بنابراين از ظاهر آيه برمي‌آيد كه قتل خطائي بوده كه به وسيله بعضي از مؤمنين صورت گرفته، و او كسي از مشركين را كشته، به خيال اين كه مشرك است و اگر القاي سلام كرده از ترس بوده، و حال آن كه اين‌طور نبوده و او به راستي مسلمان شده و يا مي‌خواسته مسلمان شود.
(210) احكام حقوقي
و آيــه شـريفـه تـوبيخـش مي‌كنـد بـه اين كه اسـلام، ظـاهـر حـال و گفتـار افـراد را معتبر مي‌داند و مسلمانان حق تفتيش از باطن كسي ندارند، باطن هر كسي را خدا مي‌دانــد و امــر دل‌هــا به دسـت خــداي لطيـف و خبيــر است. (1)
1- الميزان ج 5، ص 63 .
قتل‌عمدوضرورت‌تشخيص مؤمن‌وكافردرامر جهادي (211)

«مِنْ اَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلي بَني اِسْرآئيلَ اَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسادٍ فِي الاَْرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا وَ مَنْ اَحْياها فَكَأَنَّما اَحْيَا النّاسَ جَميعا وَ لَقَدْ جآئَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ اِنَ‌كَثيرا مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي‌الاَْرْضِ لَمُسْرِفُونَ،»
«به خاطر همين ماجرا (قتل هابيل پسر آدم عليه‌السلام به دست قابيل كه از حسد و تكبر و هواپرستي انسان خبر مي‌دهد) بود كه ما به بني‌اسرائيل اعلام كرديم كه هر كس يك انسان را بكشد بدون اين كه او كسي را كشته باشد و يا فسادي در زمين كرده باشد مثل اين است كه همه مردم را كشته (چون انسانيت را مورد حمله قرار داده كه در همه يكي است،) و هر كس يك انسان را از مرگ نجات دهد مثل اين است
(212) احكام حقوقي
كه همه را از مرگ نجات داده و با اين كه رسولان ما براي بني‌اسرائيل معجزاتي روشن آوردند. با اين حال بسياري از ايشان بعد از آن همه پيامبر كه برايشان بيـامد در زمين زياده‌روي مي‌كنند.» (32 / مائده)
از ظاهر سياق آيه بر مي‌آيد كه موضوع مربوط به داستان پسران آدم است، كه قبلاً يعني در آيات قبلي سخن از آن رفت، و وجهش اين است كه اين داستان از طبيعت بشر خبر مي‌دهد، طبيعتي كه خاص پسران آدم نبوده، مي‌فرمايد طبع اين نوع جاندار يعني انسان چنين است كه اگر دنبال هوا و هوس را بگيرد، و قهرا كارش به حسادت و كينه‌ورزيدن به افراد منجر شود، آن هم حسد و كينه ورزيدن به سرنوشتي كه در اختيار خود آنان نيست (از قبيل اين كه چرا فلاني خوش صورت و خوش صدا و امثال اين‌ها است،) در نتيجه همين پيروي هوا او را وادار مي‌كند به اين كه بر سر ناچيزترين
قتل نفس يك نفر معادل قتل كل انسان‌هاست! (213)
مزيتي كه در ديگران هست نسبت به درگاه ربوبي چون و چرا كند و در صدد بر آيد كه خلقت خدا را به دلخواه خود از بين ببرد، مثلاً فرد محسود را بكشد، هر چند كه آن محسود دوست او و حتي برادر پدري و مادري او باشد.
پس تك تك نوع انسان، افراد يك نوعند، و شاخه‌هاي يك تنه درختند، در نتيجه يك فرد از اين نوع از انسانيت همان را دارد كه هزاران فرد آن را دارند، و هزاران فرد از اين حقيقت همان را دارند كه يك فرد دارد، و تنها غرض خداي تعالي از خلقت افراد اين نوع و تكثير نسل آن اين است كه اين حقيقت كه در تك تك افراد عمري كوتاه دارد، همچنان در روي زمين باقي بماند، به همين منظور نسلي را جانشين نسل سابق مي‌كند، تا نسل لاحق مانند سابق خداي را در روي زمين عبادت كند، بنابراين اگر يك فرد از اين نوع كشته شود خلقت خدا تباه شده، و غرض خداي سبحان كه بقاي انسانيت نسل بعد از
(214) احكام حقوقي
نسل بود باطل شده است، و قاتل در مقام معارضه و منازعه با مقام ربوبي برآمده، همچنان‌كه برادرمؤمن درداستان موردبحث قبل‌ازآن‌كه‌كشته‌شود به‌برادر قاتلش گفت:
ـ «ما اَنَا بِباسِطٍ يَدِيَ‌اِلَيْكَ لاَِقْتُلَكَ اِنّي اَخافُ اللّهَ رَبَّ الْعالَمينَ،»
ـ «مــن دســت خــــود بــراي قتـــل تــــو دراز نمــي‌كنـــــم،
مــن از خــداي رب‌العــالميــن مي‌تــرســم،» (28 / مــائــده)
و بااين گفتارش اشاره كرد به‌اين‌كه قتل بدون حق، منازعه با ربوبيت رب‌العالمين است.
پس به خاطر اين كه طبيعت بشر چنين طبيعتي است كه يك بهانه واهي و موهوم او را وادار مي‌سازد به اين كه مرتكب ظلمي شود كه در حقيقت معناي آن ابطال حكم ربوبيت و تباه ساختن غرض خداي تعالي از خلقت نوع بشر است، و نيز به خاطر اين كه بني‌اسرائيل دستخوش همين بهانه‌ها شدند، و حسد و كبر و پيروي هوا وادارشان كرد
قتل نفس يك نفر معادل قتل كل انسان‌هاست! (215)
به اين كه حق را پايمال كنند، لذا در اين آيات حقيقت اين ظلم فجيع را براي آنان بيان نموده، مي‌فرمايد بر حسب دقت و واقع‌نگري كشتن يك فرد در نزد خداي سبحان به منزله كشتن همه بشر است، و در مقابل زنده كردن يك نفس نزد او به منزله زنده كردن كل بشر است.
و اين كتابت كه در آيه مورد بحث آمده است و فرموده: بدين جهت ما بر بني‌اسرائيل چنين و چنان نوشتيم هر چند مشتمل بر يك حكم تكليفي نيست و نمي‌خواهد مثلاً بفرمايد: كسي كه يك نفر را كشته ديه و خون‌بهاي هزاران نفر را بايد بدهد و يا گناهش برابر گناه كسي است كه هزاران نفر را كشته باشد وليكن در عين حال خالي از تشديد و تهديد هم نيست، آري عملي كه از نظر اعتبار به منزله كشتن همه بشر باشد قطعا در برانگيختن خشم و سخط الهي اثر دارد، حال يا اين خشــم در دنيا گريبان مرتكب را بگيرد و يا در آخرت.
(216) احكام حقوقي
و به عبارتي مختصر معناي جمله مورد بحث اين است كه از آن‌جا كه طبع انسان اين است كه به هر سبب و بهانه واهي به ارتكاب اين ظلم عظيم كشيده مي‌شود، و بني‌اسرائيل هم سابقه‌هائي از ظلم داشتند، لذا برايشان واقعيت قتل نفس را بيان كرديم باشد كه دست از تجاوزها و اسراف‌ها بردارند، قبلاً هم پيامبران ما براي آنان آياتي روشن آورده بودند، ولي آن‌ها همچنان در زمين به اســراف‌گري خود ادامه دادند. (1)

1- الميزان ج 5، ص 514 .
اعدام‌هاي مجاز (217)
1 ـ براي قصاص،
2 ـ براي از ميان برداشتن مفسدين في‌الارض
اين كه فرمود: «اَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسا بِغَيْرِ نَفْسٍ اَوْ فَسادٍ فِي الاَْرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا،» با جمله «بِغَيْرِ نَفْسٍ» دو نوع نفس را استثناء كرد، يكي قتل به عنوان قصاص است كه در آيه شريفه: «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصاصُ فِي الْقَتْلَي،» (178 / بقره) حكم به لزوم چنان قتلي نموده و فرموده قتل به عنوان قصاص و هر نوع قصاصي ديگر نه تنها به منزله قتل همه مردم نيست بلكه مايه حيات جامعه است، و دوم قتل به جرم فساد در زمين است كه در آيه بعدي درباره آن سخن گفته، و فرموده: «اِنَّما جَزآءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الاَْرْضِ فَسادا...،» (33 / مائده) (1)
1- الميزان ج 5، ص 516 .
(218) احكام حقوقي

يك فرد از انسان از حيث آن حقيقتي كه با خود حمل مي‌كند و با آن زنده است و با آن مي‌ميرد، حقيقتي است كه در همه افراد يكي است، و فرقي بين بعضي از افراد و كل افراد نيست و فرد واحد و افراد بسيار در آن حقيقت واحدند، و لازمه اين معنا اين است كه كشتن يك فرد به منزله كشتن نوع انسان باشد و به عكس زنده كردن يك فرد زنده كردن همه انسان‌ها باشد، اين آن حقيقتي است كه آيـه مورد بحـث آن را افـاده مي‌كنـد.
و اما جمله بعدي آيه شريفه كه مي‌فرموده: «فَكَأَنَّمااَحْيَاالنّاسَ جَميعا،» مراد از زنده
چگونگي برابر بودن قتل يك فرد با كل انسان‌ها (219)
كردن يك انسان آفريدن يك انسان زنده و يا زنده كردن يك انسان مرده نيست بلكه مراد از آن، چيزي است كه در عرف عقلا احياء شمرده شود، عقلا وقتي طبيب بيماري را معالجه مي‌كند و يا غواص غريقي را از غرق نجات مي‌دهد و يا شخصي اسيري را از دســت دشمــن رهــا مي‌ســازد، مي‌گــوينــد فـلانـي فـلان شخـص را زنــده كــرد (و يا مي‌گويند حق حيات بر او دارد،) خداي تعالي نيز در كلام مجيدش از اين‌گونه تعبيرها دارد، مثلاً هدايت به سوي حق را احياء خوانده و فرموده است: «اَوَ مَنْ كانَ مَيْتا فَــأَحْيَيْنهُ وَ جَعَلْنـا لَـهُ نُـورا يَمْشـي بِه فِـي النّـاسِ...،» (122 / انعــام) پـس بـه حكـم ايـن آيـه كسي كـه گمـراهي را به سـوي ايمـان راهنمـائي كند او را زنده كرده است. (1)
1- الميزان ج 5، ص 516 .
(220) احكام حقوقي
چگونگي برابر بودن قتل يك فرد با كل انسان‌ها (221)

«يآ اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَأْكُلُوآا اَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْباطِلِ‌اِلاّ اَنْ تَكُونَ تِجارَةً عَنْ تَراضٍ مِنْكُمْ وَ لا تَقْتُلُوآا اَنْفُسَكُـمْ اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُمْ رَحيما،»
«هان! اي كساني كه ايمان آورده‌ايد، اموال خود را در بين خود به باطل مخوريد، مگر آن كه تجارتي باشد ناشي از رضايت دهنده و گيرنده و يكديگر را به قتل نـرسـانيـد، كـه خـداي شمـا مهـربـان اسـت،» (29 / نساء)
«وَ مَـــنْ يَفْعَـــلْ ذلِــــكَ عُـــدْوانـــا وَ ظُلْمـــا فَسَـــوْفَ نُصْليــهِ نـــارا وَ كانَ ذلِكَ عَلَي اللّهِ يَسيرا،»
«و هر كس از در تجاوز و ستم چنين كند به زودي او را در آتشي وصف‌ناپذير
(222) احكام حقوقي
خواهيم كرد، و اين براي خــدا آسـان است.» (30 / نساء)
مجازات قتل مؤمن يا انتحار و خودكشي (223)

«وَ لا تَقْتُلُوآا اَنْفُسَكُـمْ...،» ظاهر اين جمله نهي از اين است كه خود را بكشد، ولــي وقتي كنار جمله: «لا تَأْكُلُوا اَمْوالَكُمْ بَيْنَكُمْ...،» (188 / بقره) قــرار گــرفتــه ظــاهــر آن اين است كه همه مؤمنين را يك واحد فرض كرده كه آن واحد داراي مالي است ، و بايد آن را از غير طريق باطل بخورد، اي بسا كه اشاره به اين معنا از آن استفاده شود و حتي دلالت كند بر اين كه مراد از كلمه «اَنْفُس» تمامي افراد جامعه ديني باشد، و مانند جمله قبل همه مؤمنين را فرد واحدي فرض كرده باشد، به طوري كه جان هر فردي جان ساير افــراد است، در نتيجــه در مثــل چنيــن مجتمعــي نفــس و جــان يك فرد هم جان خود او است، و هم جان ساير افراد، پس چــه خــودش را بكشــد و چـه غيــر را،
(224) احكام حقوقي
خــودش را كشته، و به اين عنايت جمله: «وَ لا تَقْتُلُوآا اَنْفُسَكُـمْ...،» جمله‌اي است مطلق هم شامل انتحار مي‌شود ـ كه به معناي خودكشي است ـ و هم شامل قتل نفس و كشتن غير.
و اي بسا بتوان از ذيل آيه كه مي‌فرمايد: «اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُمْ رَحيما،» استفاده كرد كه مراد از اين قتل نفس كه از آن نهي كرده معنايي است عمومي‌تر به طوري كه هم شامل كشتن غير شود، و هم شامل انتحار، و هم شامل به خطر انداختن خويش گردد، و خلاصه كاري كند كه منجر به كشته شدنش گردد، براي اين كه در ذيل آيه نهي نامبرده را به رحمت خدا تعليل كرده و فرموده اين كار را مكنيد زيرا خدا به شما مهربان است، و براي كسي پوشيده نيست كه چنين تعليلي با مطلق بودن معنا سازگارتر است، و بنا بر اين تعليل، آيه شريفه معنايي وسيع پيدا مي‌كند، و همين سازگاري، خود مؤيد آن است كه بگوئيم جمله: «اِنَّ اللّهَ كانَ بِكُمْ رَحيما،» تعليلي است براي جمله: «وَ لا تَقْتُلُوآا
جان مؤمن: جان كل جامعه ديني است ! (225)
اَنْفُسَكُـمْ...،» به تنهايي. (1)
1- الميـــزان ج 4، ص 505 .
(226) احكام حقوقي

«لَيْسَ بِاَمانِيِّكُمْ وَ لاآ اَمانِيِّ اَهْلِ الْكِتابِ مَنْ يَعْمَلْ‌سُوآءً يُجْزَ بِه وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِيّا وَ لانَصيرا،»
«داشتن احترام به درگاه خداوند نه به دلخواه شماست و نه به آرزوي اهل كتاب هر كس گناهي كند بدان كيفر داده مي‌شود و سواي خدا براي او يار و ياوري يافت نخواهد شد،»(123 / نساء)
«وَ مَنْ‌يَعْمَلْ مِنَ‌الصّالِحاتِ مِنْ‌ذَكَرٍ اَوْاُنْثي وَ هُوَمُؤْمِنٌ فَاُولآئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَ لا يُظْلَمُـــونَ نَقيــــرا،»
«و هر كس از زن و مــرد كــارهــاي شــايستــه كنــد، به شــرطي كه ايمان
جان مؤمن: جان كل جامعه ديني است ! (227)
داشته باشد، به بهشت داخل مي‌شود و حتي به قدر پوسته هسته خرما ستم نمي‌بينـــد.» (124 / نساء)
جمله «مَنْ يَعْمَلْ‌سُوآءً يُجْزَ بِه،» مطلق است و به همين جهت هم شامل كيفرهاي دنيوي مي‌شود كه شريعت اسلام آن را مقرر كرده، از قبيل قصاص كردن جاني و بريدن دست دزد و شلاق زدن و سنگسار كردن زاني و امثال آن از احكام سياسات و غير سياسات، و هم شامل كيفرهاي اخروي مي‌شود كه خداي تعالي چه در كتابش و چه به زبان رسول گراميش آن‌ها را وعده داده است.
مناسب با مورد آيات كريمه مورد بحث و منطبق با آن‌ها نيز همين بود كه جمله مورد بحث را مطلق بياورد، چون در رواياتي كه در شأن نزول اين آيات وارد شده، آمده
(228) احكام حقوقي
است كه: اين آيات درباره سرقتي نازل شد كه شخصي مرتكب آن شده بود و آن گاه گنــاه خــود را به گردن فردي يهودي يا مسلمان انداخته بود، تازه او و دار و دسته‌اش به پيغمبــر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله اصــرار مي‌كــردنــد كه عليـه آن يهودي يا مسلمان بي‌گناه حكم كند.
و باز به همين جهت جمله: «وَ لا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللّهِ وَلِيّا وَ لانَصيرا،» نيز مطلق شده، هم شامل ولي و نصيرهاي دنيوي از قبيل رسول‌اللّه و يا اولي‌الامر مي‌شود و در نتيجه مي‌فهماند كه نه آن دو وي را شفاعت مي‌كنند و نه خويشاونديش با آن دو برايش فائده‌اي دارد و نه احترام اسلام و دين از شلاق خوردن او جلوگيري مي‌كند و هم شامل ولــي و نصيــرهاي اخروي مي‌شود و مي‌فهماند كه در آخرت هيچ كس نمي‌تواند از معذب شدن گنه‌كاران مانع شود مگر افرادي كه آيات بعد شامل آنان است.
«وَ مَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصّالِحاتِ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثي وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَاُولآئِكَ يَــدْخُلُــونَ الْجَنَّــةَ
يكسان‌بودن مجازات‌درمورد مسلمان‌وغيرمسلمان (229)
وَ لا يُظْلَمُونَ نَقيرا،» اين آيه شريفه بيانگر وضع شق دوم است و پاداش كساني را خاطرنشان مي‌سازد كه اعمال صالح مي‌كنند و آن پاداش عبارت است از بهشت، چيزي كه هست خداي‌تعالي در اين آيه از يك جهت رسيدن به بهشت را توسعه و تعميم داده و از ســوي ديگــر فعليـت آن را مقيــد كــرده به قيــدي كه آن فعليت را تضييـق مي‌كند.
از يك سو شرط كرده كه صاحب عمل صالح اگر بخواهد به پاداش خود يعني بهشت برسد، بايد كه داراي ايمان باشد، چون هر چند پاداش در برابر عمل است و ليكن آن كه كافر است كفرش براي او عملي باقي نمي‌گذارد و هر عمل صالحي بكند آن را حبط و بي‌اجر مي‌نمايد، همچنان كه قرآن كريم در جاي ديگر فرموده: «...وَ لَوْ اَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُمْ مّا كانُوا يَعْمَلُونَ...!» (88 / انعام)
و از سوي ديگر نفرموده: «وَ مَنْ يَعْمَلِ الصّالِحاتِ،» تا در نتيجه پاداش اخروي و
(230) احكام حقوقي
بهشت را منحصر كرده باشد به كساني كه همه اعمال صالحه را انجام دهند، بلكه فـرمـود: «وَ مَـنْ يَعْمَـلْ مِـنَ الصّالِحاتِ» و اين خـود تـوسعه‌اي است در وعده به بهشت.
بله، از آن جا كه مقام، مقام بيان جزاء است، رعايت اين دقت لازم بود، فضل الهي نيز همين را اقتضاء مي‌كرد كه جزاي خير آخرت را منحصر در افرادي انگشت‌شمار نكند بلكه آن را عموميت دهد تا شامل حال هر كسي كه ايمان آورد و مقداري اعمال صالحه انجــام دهـد بگــردد و آن گــاه از راه توبه بنده و يا شفاعت شفيعان، بقيه اعمال صالح را كـه او انجـام نـداده و گنـاهـاني را كـه مـرتكـب شـده، تدارك و جبران نمايد، همچنـان كه در كـلام مجيـدش فـرمـوده: «اِنَّ اللّـهَ لا يَغْفِـرُ اَنْ يُشْــرَكَ بِهِ وَ يَغْفِــرُ مادُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشآءُ.» (48 / نساء)
و از ســوي ســوم با آوردن جملــه «مِنْ ذَكَــرٍ اَوْ اُنْثــي،» حكــم را عمــوميت
يكسان‌بودن مجازات‌درمورد مسلمان‌وغيرمسلمان (231)
داده تا شــامـل مردان و زنـان هـر دو بشـود و اختصـاص به مـردان نـداشتـه بـاشـد.
و چه بسا همين سرّ در كار بوده كه دنبال جمله «فَاُولآئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ،» اضافه كرد كه: «وَ لا يُظْلَمُونَ نَقيرا،» تا جمله اول دلالت كند بر اين كه زنان نيز مانند مردان داراي مثوبت و اجرند و جمله دوم بفهماند كه هيچ فرقي بين آن دو از جهت زيادت پاداش و نقصــان آن نيســت، همچنــان كــه در جـاي ديگــر به ايـن حقـايـق تصـريح نموده و فـرمـوده: «فَـاسْتَجابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ اَنّي لا اُضيعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثي بَعْضُكُمْ مِــنْ بَعْـضٍ... .» (195 / آل عمران)(1)

1- الميــــزان ج 5، ص 141 .
(232) احكام حقوقي
«وَ اِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ماعُوقِبْتُمْ بِه وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرينَ،»
«اگر عقوبت مي‌كنيد، نظير آن عقوبت كه ديده‌ايد، عقوبت كنيد و اگر صبوري كنيد همان براي صابران بهتر است!» (126 / نحل)
«عُقوبَت» و «عِقاب» و «مُعاقَبَة» تنها در مورد عذاب به كار مي‌رود. و معاقبت غيره اين است كــه دنبــال عملي كه او كرد و تو را ناراحت ساخت عملي كني كه او را ناراحت بسازد كه اين معنا با معناي مجازات و مكافات منطبـق است.
پس اين كه فرمود: «وَ اِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ...،» به طوري كه از سياق برمي‌آيد خطابش به مسلمين است، و لازمه‌اش اين است كه مراد از معاقبت، مجازات مشركين و كفار باشد، و مراد از جمله «عُوقِبْتُمْ» به عقابي باشد كه كفار به مسلمانان
امربه رعايت‌انصاف و عدالت درمجازات‌متقابل (233)
كــرده‌انـد كـه چـرا به خــدا ايمــان آورده‌ايــد، و چـرا خـدايـان مـا را رهـا كـرده‌ايـد؟
و معناي آيه اين مي‌شود كه اگر خواستيد كفار را به خاطر اين كه شما را عقاب كرده‌اند عقاب كنيد رعايت انصاف را بكنيد، و آن‌گونه كه آن‌ها شما را عقاب كرده‌اند عقابشان كنيد نه بيشتر !
و معناي جمله «وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصّابِرينَ،» (126 / نحل) اين است كه اگر بر تلخي عقاب كفار بسازيد و در مقام تلافي بر نيائيد براي شما بهتر است، چون اين صبر شما در حقيقت ايثار رضاي خدا و اجر و ثواب او بر رضاي خودتان و تشفي قلب خــودتــان است، در نتيجــه عمــل شمــا خـالـص بـراي وجـه كـريـم خدا خواهد بود. عــلاوه بــر ايـن، گـذشـت، كـار جــوانمــردان اســت، و آثـار جميلـي در پي دارد. (1)
1- الميــــزان ج 12، ص 538 .
(234) احكام حقوقي

در تفسير عياشي از امام صادق عليه‌السلام روايت آورده كه در ذيل جمله اَلْحُرُّ بِالْحُرِّ فــرمــود: اگر آزاد، برده‌اي را بكشد، به خاطر آن برده كشته نمي‌شود، تنها او را به سختي مي‌زننــد و سپـس خــون بهــاي بــرده را از او مي‌گيرند و نيز اگر مردي زني را كشت و صاحبان خون آن زن خواستند قاتل را بكشند، بايد نصف ديه قاتل را به اولياء او بپـردازند.
و در كافي از حلبي از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه گفت: از آن جناب از معناي كلام خداي عز و جل پرسيدم، كه مي‌فرمايد: «فَمَنْ تَصَدَّقَ بِه فَهُوَ كَفّارَةٌ لَهُ،» (45 / مائده)
روايات وارده درباره حكم قصاص و شرايط آن (235)
فرمود: يعني اگر صدقه بدهد، و از قاتل كمتر بگيرد به همان مقدار كه عفو كرده، از گناهانش مي‌ريزد.
و نيز گفت: از آن جناب از معناي: «فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ اَخيهِ شَيْ‌ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَداءٌ اِلَيْهِ بِاِحْسانٍ،» (178 / بقره) پرسيدم، فرمود: سزاوار است كسي كه حقي به گردن كسي دارد، برادر خود را در فشار نگذارد، با اين كه او به گرفتن ديه مصالحه كرده است و نيز سزاوار است كسي كه حق مردم به گردن دارد، در اداء آن با اين كه تمكن دارد: امروز و فردا نكند و در هنگام دادن با احسان بدهد.
و نيز گفت: از آن جناب از اين جمله پرسيدم: كه خداي عز و جل مي‌فرمايد: «فَمَنِ اعْتَدي بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ اَليمٌ،» فرمود: اين درباره كسي است كه ديه قبول مي‌كند و يا به كلي عفو مي‌كند و يا ديه را به مبلغي و يا چيزي صلح مي‌كند، بعد دبه درمي‌آورد و
(236) احكام حقوقي
قــاتـل را مي‌كشــد كه كيفــرش همــان است كه خــداي عــز و جــل فــرمــوده است.
در كتاب فقيه آمده: كه امام صادق عليه‌السلام فرمود: كسي كه خود را عمدا به قتل رساند براي هميشه در آتش جهنم خواهد ماند، چون خداي تعالي فرموده: «وَ لا تَقْتُلُوآا اَنْفُسَكُـمْ اِنَّ اللّهَ كـانَ بِكُــمْ رَحيمــا. وَ مَــنْ يَفْعَــلْ ذلِكَ عُدْوانا وَ ظُلْما فَسَوْفَ نُصْليهِ ناراوَ كانَ ذلِــكَ عَلَــي اللّــهِ يَسيــرا.» (29 و 30 / نسـاء)
مؤلف: روايات به طوري كه ملاحظه مي‌كنيد معناي آيه را عموميت مي‌دهد، به طوري كه شامل به خطر انداختن خود نيز بشود.
در كتاب فقيه از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه در پاسخ از اين مسأله كه لشگر اسلام در بــلاد كفــر مــردي مسلمــان را به خيـال اين كه كافر است كشته‌اند، فرمود: امام مسلمين وقتي از ماجرا خبردار مي‌شود، بجــاي آن مسلمــان كه كشته شده، يك
روايات وارده درباره حكم قصاص و شرايط آن (237)
بــرده مسلمــان آزاد مي‌كنــد، اين دستـور خداي عز و جل است كه مي‌فــرمــايــد: «فَـاِنْ كـانَ مِـنْ قَـوْمٍ عَـدُوٍّ لَكُـمْ... .» (92 / نساء)
مؤلف: نظير اين روايت را عياشي آورده و در اين كه فرمود: به جاي آن اشاره است به اين كه حقيقت آزاد كردن برده، اضافه شدن فردي است به آزادگان مسلمين، به‌خاطر اين كه يك نفـر از عـدد آنـان كـاستـه شده است.
و چه بسا كه از اين نكته استفاده شود كه به طور كلي مصلحت در آزاد كردن بـردگـان در همـه كفــارات همين افزودن شدن يك فرد غيرعاصي است به جمعيت مــؤمنيــن، بــه خـاطـر كـم شــدن يــك فـرد عـاصـي از آنــان. (دقــت بفــرمـائيـد)
در كافي از امام صادق عليه‌السلام روايت شده كه فرمود: اگر شخصي كه كفاره دو ماه پي در پــي بــه گــردن دارد و در بيــن مــاه اول يك روز روزه را بخورد، بايد دوباره همه
(238) احكام حقوقي
يك ماه را از نو بگيرد و اگر يك ماه اول را پــي در پــي گــرفــت و چند روزي هم از ماه دوم گــرفــت، ولي پيش آمدي برايش شد كه نتوانست ماه دوم را به پايان بــرســاند، آن چند روز را قضا مي‌كند.
مؤلف: منظور حضرت به طوري كه ديگران هم گفته‌اند اين است كه آنچه به عهده‌اش باقي مانده قضا مي‌كند، اين نكته از مسأله تتابع و اين كه بايد پشت سر هم باشد، استفــاده شده است.
و در كافي و تفسير عياشي، از آن جناب روايت شده در پاسخ شخصي كه پرسيد: آيا توبه مؤمني كه مؤمن ديگر را عمدا به قتل رسانده باشد قبول است يا نه؟ فرمود: اگر او را به جرم اين كه مؤمن و داراي ايمان است كشته باشد توبه ندارد و توبه‌اش قبول نيست و اگر از شدت خشم و يا به خاطر چيزي از منافع دنيا بوده، توبه‌اش اين است كه
روايات وارده درباره حكم قصاص و شرايط آن (239)
از او انتقام بگيرند و اگر هيچ‌كس نفهميده كه او قاتل است و در نتيجه كارش به محكمه نكشيده خودش نزد ورثه مقتول مي‌رود و اقرار مي‌كند به اين كه مقتول آنان را وي كشته، اگر او را عفو كردند و به قتل نرساندند خون‌بها مي‌پردازد و علاوه بر دادن خون‌بها به ورثه به عنوان توبه به درگاه خداي عز و جل يك برده آزاد مي‌كند و دو ماه پي در پي روزه مي‌گيرد و شصت مسكين را طعام مي‌دهد. (1)
1- الميـــزان ج 1، ص 659 ؛ ج 4، ص 509 و ج 5، ص 64 .
(240)

«وَالسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما جَزآءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ وَ اللّهُ عَـزيـزٌ حَكيـمٌ،»
«و سزاي كساني كه دزدي كنند ـ مرد دزد و زن دزد ـ اين است كه دستشان را قطع كنيد. البته مجري قانون قطع مي‌كند تا كيفر عمل او و مجازاتي از ناحيه خدا
(241)
بــاشـد، و خدا مقتدري شكست‌ناپذير، و در عين حال حكيم است، و كار به حكمت مي‌كند،»
«فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِه وَ اَصْلَحَ فَاِنَّ اللّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ اِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»
«پس كسي كه بعداز ـ اين ـ ازظلمش توبه نموده آنچه‌را فاسدكرده‌اصلاح كند بداند كه خدا توبه‌اش را قبول مي‌كند كه خدا آمرزگار رحيم است.» (38 و 39 / مائده)
كلمه «يَد» به معناي عضوي است كه از شانه‌ها شروع و به سرانگشتان ختم مي‌شود و مراد از آن در آيه مورد بحث آن‌طور كه سنت تفسير كرده، دست راست است، و قطع يد، هم با قطع آن از شانه صادق است و هم با قطع قسمتي از آن، و قطع به معناي بـريـدن بـه وسيلــه آلــت قطــاع اسـت.
«جَزآءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللّهِ،» مي‌فرمايد: دست دزد را قطع كنيد، در حالي كه اين
(242) احكام حقوقي
قطع عنوان كيفر داشته باشد، كيفر در برابر عمل زشتي كه كرده‌اند، و در حالي كه اين بريدن عذابي است از ناحيه خداي تعالي.
كلمه «نَكال» به معناي عقوبتي است كه به مجرم مي‌دهند تا از جرائم خود دست بردارد، و ديگران هم با ديدن آن عبرت بگيرند. قطع دست دزد نكالي است از خداي تعالي تا شخص عقوبت شده و از گناه خود بر گردد، پس اگر دزدي بعد از دزديش توبه كند و خود را اصلاح نمايد، به طوري كه ديگر پيرامون دزدي نگردد ـ كه همين معناي توبه را تثبيت مي‌كند ـ خداي تعالي توبه‌اش را مي‌پذيرد و مغفرت و رحمتش به وي بر مي‌گردد براي اين كه خداي تعالي غفور و رحيم است، همچنان كه خودش فرموده: «ما يَفْعَلُ اللّهُ بِعَذابِكُمْ اِنْ شَكَرْتُمْ وَ امَنْتُمْ وَ كانَ اللّهُ شاكِرا عَليما.» (147 / نساء)
در آيه مورد بحث يعني در مسأله بريدن دست دزد، مطالب بسيار ديگري هست كه
مجازات دزد (243)
مــربــوط به فقــه اسـت و بــايــد آن‌هــا را در كتــب فقهــي ديد. (1)

دركافي به سند خود از عمروبن‌عثمان‌بن‌عبيداللّه مدائني از امام ابي‌الحسن رضا عليه‌السلام روايت‌كرده كه شخصي‌از آن جناب‌از قول خداي عز و جل پرسيد كه فرموده: «اِنَّما جَزآءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي‌الاَْرْضِ‌فَسادا اَنْ يُقَتَّلُوا...،»(33 / مائده) كه آن چه عملي است كه هر كس مرتكب شود مستوجب يكي از اين چهار مجازات مي‌گردد؟
1- الميـــزان ج 5، ص 538 .
(244) احكام حقوقي
امام فرمود: اين كه با خدا و رسولش محاربه كند و در گستردن فساد در زمين بكوشد و مثلاً كسي را به قتل برساند كه به همان جرم كشته مي‌شود.
و اگر هم بكشد و هم مالي را بربايد، هم كشته و هم به دار آويخته مي‌شود، و اگر مال را بدزدد ولي كسي را نكشد تنها دست و پايش به طور خلاف قطع مي‌گردد، و اگر شمشير بكشد و به محاربه خدا و رسول برخيزد و فساد را هم در زمين بگستراند ولي نه كسي را بكشد و نه مالي را بدزدد، از آن شهر تبعيد مي‌شود. عرضه داشتم: چگونه تبعيد مي‌شود؟ و حد و اندازه تبعيد چيست؟ فرمود: از آن شهري كه در آن شهر دست به چنين كارهايي زده به شهري ديگر تبعيد مي‌شود، و به اهل آن شهر مي‌نويسند كه اين شخص به جرم فسادانگيزي از فلان شهر بدين‌جا تبعيد شده، با او مجالست و معامله نكنيد و به او زن ندهيد و با او هم سفره نشويد و در نوشيدني‌ها با او شركت
روايات وارده درباره مجازات دزد (245)
مكنيد، اين كار را به مدت يكسال با او مي‌كنند، اگر در بين سال خودش از آن شهر به شهري ديگر رفت باز به اهل آن شهر همين سفارش‌ها را مي‌نويسند تا يك سالش تمام شود، پرسيدم: اگر به طرف سرزمين شرك حركت كرد تا در آن جا سكونت كند چطور؟
فرمود: اگر چنين كرد بايد مسلمانان با اهل آن شهر قتال كنند.
مؤلف: اين روايت را شيخ در تهذيب و عياشي در تفسيرش از ابي اسحاق مدائني از آن جناب نقل كرده‌اند، و روايات در اين معاني از ائمه اهل بيت عليهم‌السلام بسيار نقل شده و همچنين به چند طريق از طرق اهل سنت روايت شده، و در بعضي از روايات آنان آمده كه امام مسلمين مختار است در اين كه او را بكشد و يا به دار بزند و يا دست و پايش را برعكس و به طور خلاف قطع كند، و يا اين كه تبعيدش كند، و نظير اين مطلب مطلبي است كه در بعضي از روايات شيعه نيز نقل شده كه اختيار با امام است، نظير روايتي كه كافي آن را با ذكر سند از جميل بن دراج از امام صادق عليه‌السلام نقل كرده كه در تفسير آيه مورد
(246) احكام حقوقي
بحث از آن جناب پرسيدم: از اين حدودي كه خداي تعالي درباره محارب معين كرده كدامش بايد اجرا شود؟ فرمود: اختيار و تشخيص اين كه كدام اجرا شود با امام است، اگر خواست قطع مي‌كند، و اگر خواست تبعيد مي‌كند، و اگر خواست به دار مي‌آويزد، و اگر خواست به قتل مي‌رساند، عرضه داشتم به كجا تبعيد مي‌كند؟ فرمود: به يك شهر ديگــر و اضــافــه كـردنـد كه علـي عليه‌السلام دو نفـر را از كـوفـه به بصـره تبعيـد كـردند.
اين بحث مفصل است، كه تمام آن در كتب فقهي ايراد شده، چيزي كه هست آيه شريفه خالي از اشعار به ترتيب در بين حدود نيست، اشعار دارد بر اين كه چهار حد نامبرده در عرض يكديگر نيستند بلكه طبق مراتب فساد مترتب مي‌شود، اگر جرم كوچك است، قطع، و اگر بزرگ است نفي و اگر بزرگ‌تر است چوبه دار، و اگر باز هم بزرگ‌تر است قتل، چون ترديد بين قتل و دار و قطع و نفي چهار كيفر برابر و همسنگ
روايات وارده درباره مجازات دزد (247)
يكـديگـر نيستنـد، بلكـه از حيـث شـدت و ضعف مختلفند و اين خود قرينه‌اي عقلي است بر بودن ترتيب بين آن‌ها.
همچنان كه ظاهر آيه شريفه اين است كه حدود نامبرده در آيه حدود، محاربه و فساد است، پس كسي كه شمشير بكشد و سعي در گستردن فساد بكند و كسي را بكشد، بدين جهت كشته مي‌شود كه هم محارب است و هم مفسد، نه بدين‌جهت كه از قاتل قصاص بگيرند تا در نتيجه اگر اولياي خون، قاتل را ببخشند يعني از كشتن او صرف‌نظر نموده به گرفتن خون‌بها راضي شوند، قصاص ساقط شود، چنين نيست يعني اگر اولياي خون، قاتل را ببخشند، باز بايد كشته شود، همچنان كه عياشي اين معنا را در تفسيرش از محمد بن مسلم از امام باقر عليه‌السلام نقل كرده و در آن نقل آمده كه ابوعبيده به آن حضرت عرضه داشت: «اصلحك اللّه بفرمائيد اگر اولياي مقتول او را
(248) احكام حقوقي
عفو كنند باز هم كشته شود؟ امام باقر عليه‌السلام فرمود: اگر هم او را عفو كنند باز امام بايد او را به قتل برساند، براي اين كه او محارب است، هر چند كه قــاتـل و ســارق هــم هســت، مجــددا ابــوعبيــده پـرسيـد: حال اگر اولياي مقتول بخواهند از او خون‌بها بگيرند و سپس رهايش كنند مي‌توانند چنيــن كننــد؟ فـرمـودنـد: بـايـد كشتـه شـود.
و در كتاب برهان در ذيل آيه شريفه: «وَالسّارِقُ وَ السّارِقَةُ فَاقْطَعُوا اَيْدِيَهُما...،» از تهذيب روايت آمده كه مؤلف آن يعني شيخ عليه‌الرحمه به سند خود از ابي‌ابراهيم روايت كرده‌اند كه گفت: دست دزد را قطع مي‌كنند، ولي انگشت ابهام و كف دستش را قطــع نمي‌كننــد و پــايــش را قطــع مي‌كننــد، ولــي پــاشنــه پايش را باقي مي‌گذارند تا با آن راه برود.
و نيز در تهذيب به سند خود از محمد بن مسلم روايت آورده كه گفت: خدمت امام
روايات وارده درباره مجازات دزد (249)
صادق عليه‌السلام عرضه داشتم: دست دزد را براي چه مقدار مال قطع بايد كرد؟ فرمود: براي يك چهارم دينار، مي‌گويد: عرضه داشتم: براي دو درهم چطور؟ فرمود براي يك چهارم دينار تا ببيني قيمت دينار چند درهم باشد، دو درهم يا بيشتر و يا كمتر، مي‌گويد: عرضه داشتم: بفرمائيد كسي كه كمتر از يك چهارم دينار مي‌دزدد نزد خدا سارق هست؟ فرمود: هر كس از مسلماني چيزي را بدزدد كه صاحبش آن را در محفظه و حرز جاي داده عنوان سارق بر او صادق هست و نزد خدا نيز سارق به حساب مي‌آيد، ولي دستش در كمتر از يك چهارم دينار قطع نمي‌شود، قطع دست تنها مربوط به يك ربع دينار و بيشتر است، و اگر بنا باشد كه براي كمتر از ربع دينار هم دست دزد را قطع كنند، چيزي نمي‌گذرد كه عموم مردم بي‌دست مي‌شوند.
مؤلف: منظور امام عليه‌السلام از اين كه فرمود: اگر قرار باشد دست دزد در كمتر از يك
(250) احكام حقوقي
چهارم قطع شود... اين است كه در حكم بريدن دست دزد از ناحيه خداي‌تعالي تخفيفي شده، و خداي تعالي به امت اسلام و به بندگانش ترحم فرموده، و اين معنا يعني اختصاص حكم قطع به سرقت يك ربع دينار و يا بيشتر، از بعضي طرق اهل سنت نيز روايت شده، مثلاً در صحيح بخاري و صحيح مسلم با ذكر سند از عايشه روايت آمده كه گفت: رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرموده: دست دزد تنها در يك ربـع دينار و بيشتر قطع مي‌شود.
در تفسير عياشي از سماعه از امام صادق عليه‌السلام روايت شده كه فرمود: وقتي دزد دستگير شد و وسط كف دستش قطع شد، اگر دوباره دزدي كند پايش نيز از وسط قدم قطع مي‌شود، و اگر بار سوم باز دزدي كرد به حبس ابد محكوم مي‌گردد، و در صورتي كه در آن زندان نيز مرتكب دزدي شد، كشته مي‌شود.
و در همان كتاب از زراره نقل كرده كه از امام ابي جعفر عليه‌السلام از مردي سؤال كرده كه
روايات وارده درباره مجازات دزد (251)
دست راستش به جرم دزدي قطع شده و باز دزدي كرده، و در نوبت دوم پاي چپش قطع شده و براي بار سوم مرتكب دزدي شده چه بايد كرد؟ حضرت فرمود: اميرالمؤمنين چنين كسي را حبس ابد مي‌كرد و مي‌فرمود: من از پروردگارم حيا مي‌كنم از اين كه او را طوري بي‌دست كنم كه نتواند خود را بشويد و نظيف كند و آن چنان بي‌پا كنم كه نتواند به سوي قضاي حاجتش برود. آن گاه فرمود: بدين جهت هر گاه مي‌خواست دستي را قطع كند از پائين مفصل مي‌بريد، و آن گاه كه مي‌خواست پاي دزدي را قطع نمايد، از پائين كعب بلندي پشت قدم قطع مي‌كرد، و بارها تذكر مي‌داد كه حاكم نبايد از حدود غافل بماند.
و در همان كتاب از زرقان ـ يكي از شاگردان ابن ابي داود ـ كه بسيار او را دوست مي‌داشت روايت آمده كه او گفت: روزي ابن ابي داود از كاخ معتصم برمي‌گشت، ديدم
(252) احكام حقوقي
كه افسرده و غمگين است، پرسيدم علت اندوه تو چيست؟ گفت: من امروز صحنه‌اي ديدم كه دوست مي‌داشتم بيست سال قبل مرده بودم، و اين صحنه را نمي‌ديدم مي‌گويد بدو گفتم مگر چه شده؟ و براي چه آرزوي مرگ مي‌كني؟ گفت براي صحنه‌اي كه آن مرد سياه چهره يعني ابوجعفر پسر علي بن موسي الرضا عليه‌السلام امروز در حضور اميرالمؤمنين معتصم به وجود آورد، مي‌گويد به او گفتم: چگونه بوده است آن جريان؟ گفت سارقي عليه خود اقرار به سرقت كرده، از خليفه درخواست كرد او را با اقامه حد پاك كند، خليفه فقها را در مجلس خود گرد آورد، در حالي كه ابوجعفر محمد بن علي را نيز احضار كرده بود، آن گاه از ما پرسيد كه دست دزد را از كجا بايد قطع كرد؟ مي‌گويد: از ميان آن جمع من گفتم: بايد از مچ دست قطع شود، به دليل اين كه خداي تعالي در مسأله تيمم فرموده: «فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ اَيْديكُمْ،» (43 / نساء) و ما
روايات وارده درباره مجازات دزد (253)
مي‌دانيم كه در تيمم حد دست همان مچ دست است، عده‌اي از فقهاي حاضر نيز در اين فتوا با من اتفاق كردند.
عده‌اي ديگر گفتند: نه، اين درست نيست بلكه بايد از مرفق قطع شود خليفه پرسيد: دليــل بــر ايــن فتوا چيست؟ گفتند: دليلــش اين است كــه خــداي تعـالي در مســألــه وضو حد دست را مرفق قــرار داده و فــرمـوده: «...وَاَيْدِيَكُمْ اِلَي الْمَرافِقِ... .» (6 / مائده)
ابن ابي داود آن گاه گفت: خليفه رو كرد به محمد بن علي و گفت: تو در اين مسأله چه نظر مي‌دهي اي أبا جعفر؟ محمد بن علي در پاسخ گفت: اي امير المؤمنين اين آقايان سخن گفتند ـ يعني جواب سؤال تو را دادند ـ خليفه گفت سخنان آن‌ها را واگذار، مي‌خواهم بدانم فتواي تو چيست؟ محمد بن علي گفت يا امير المؤمنين مرا از نظر دادن معفو بدار، خليفه گفت: تو را به خدا سوگند مي‌دهم نظريه‌اي كه داري به من بگو، محمد
(254) احكام حقوقي
بن علي گفت: حال كه مرا به خداي تعالي سوگند مي‌دهي نظر من اين است كه اين دو دسته از فقها خطا رفتند، و سنت را در اين مسأله تشخيص ندادند، براي اين كه قطع دست دزد بايد از بند اصول انگشتان باشد و كف دست بايد باقي بماند، خليفه پرسيد: دليل بر اين فتوايت چيست؟ محمد بن علي گفت: دليلش گفتار رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله است كه فرموده سجده بايد بر هفت عضو بــدن صــورت بگيــرد: 1 ـ صورت، 2 و 3 ـ دو دست، 4 و 5 ـ دو زانو، 6 و 7 ـ دو پا، و اگر دست دزد را از مچ قطع كنند، و يا از مرفق ببرند ديگر دستي برايش نمي‌ماند تا با آن سجده كند، خداي تعالي هم فرموده: «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ ـ محل سجده همه از آن خــداست،» (18 / جن) يعنــي ايــن اعضــاي هفتگانه كه بر آن سجـــده مي‌شــود از آن خــدا است، «فَــلا تَدْعُوا مَعَ اللّهِ اَحَــدا،» (18 / جن) و چيزي كــه از آن خــدا بـاشـد قطـع نمي‌شود.
روايات وارده درباره مجازات دزد (255)
معتصم از اين فتوا و اين استدلال تعجب كرد، و خوشش آمد، دستور داد دست آن دزد را از بيخ انگشتان قطع كنند، و كف دستش را باقي بگذارند. ابن ابي داود گفت: وقتي محمد بن علي اين نظريه را داد و معتصم بر طبق آن عمل كرد قيامت من بپاخاست و آرزو كــردم كه كاش اصلاً زنده نبودم.
ابن ابي زرقان مي‌گويد: ابن ابي داود گفت: بعد از سه روز به حضور معتصم رفتم و گفتم: خيرخواهي براي اميرالمؤمنين بر من واجب است و من آن چه به عقلم مي‌رسد پيشنهاد مي‌كنم هر چند كه با دادن اين پيشنهاد به آتش دوزخ روم، معتصم پرسيد: پيشنهاد تو چيست؟ گفتم: اين درست نيست و به صلاح سلطنت تو نبود كه به خاطر پيش‌آمدي كه كرده و امري از امور دين كه بر تو مشكل شده و همه فقها و علماي رعيت خود را جمع بكني آن گاه مسأله خود را مطرح كني، و از آن‌ها نظريه بخواهي، در حالي
(256) احكام حقوقي
كه همه فرزندان اميرالمؤمنين و امراي لشگرش و وزرايش و دفتر دارانش همه ناظر جريانند و آن چه واقع شود به گوش مردم كه پشت در دربارند مي‌رسانند، آن وقت نظريه تمامي فقها و علماي رعيت خود را رها كند و سخن مردي را بپذيرد كه جمعيت اندكي از اين امت قائل به امامت اويند، و ادعا مي‌كند كه او سزاوارتر از اميرالمؤمنين به مقام خلافت است، مع ذلك به حكم او حكم كند و حكم همه را ترك گويد؟! ابن ابي داود مي‌گويد وقتي سخنم به اين جا رسيد، رنگ اميرالمؤمنين تغيير كرد، و متوجه هشداري كه من دادم شد، و گفت خدا در برابر اين خيرخواهيت خيرت دهد.
مي‌گويد روز چهارم دستور داد به فلاني كه يكي از دفترداران وزرايش بود به اين كه محمد بن علي را به منزلش دعوت كند و او وي را دعوت كرد ولي او دعوت وي را نپذيرفت و گفت شما كه مي‌دانيد من در مجالس شما شركت نمي‌كنم كاتب گفت من تو را
روايات وارده درباره مجازات دزد (257)
دعوت مي‌كنم كه در منزلم طعامي ميل كني، و با قدم مباركت منزل مرا تبرك سازي و در آخر گفت: دعوت از ناحيه فلان بن فلان است، كه از وزراي خليفه است ناگزير محمد بن علي به خانه آن وزير رفت، همين كه طعامي خورد درد مسموميت را احساس نموده و دستور داد كه مركبش را بياورند، صاحب خانه درخواست كرد بيشتر بماند، او گفت بيرون رفتــن من براي تو بهتر است محمد بن علي آن روز و آن شب را با آن وضع به سر بـرد تا از دنيــا رخــت به ديگر سراي برد.
مؤلف: اين داستان را به غير اين طريق نيز نقل كرده‌اند، و اگر ما همه روايت را با اين كه طولاني بود نقل كرديم، و نيز روايات قبلي را با اين كه مضمون مجموع آن‌ها مكرر بود آورديم، براي اين بود كه اين روايات مشتمل بر بحث‌هائي قرآني بود و خواننده مي‌توانست براي فهم آيات از آن‌ها كمك بگيرد. (1)
(258) احكام حقوقي
1- الميزان ج 5، ص 541 .
روايات وارده درباره مجازات دزد (259)

«وَ اللاّتي يَأْتينَ الْفاحِشَةَ مِنْ نِسآئِكُمْ فَاسْتَشْهِدُوا عَلَيْهِنَّ اَرْبَعَةً مِنْكُمْ فَاِنْ شَهِــدُوا فَاَمْسِكُــوهُــنَّ فِــي الْبُيُــوتِ حَتّــي يَتَــوَفّيهُــنَّ الْمَــوْتُ اَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبيــلاً،»
«و از زنان شما كساني كه مرتكب عملي شنيع ـ زنا ـ شوند، عليه آنان چهار شاهد
(260)
بگيريد، پس اگر شهود شهادت دادند بايد ايشان را در خانه‌ها زنداني كنيد، تا مــرگشــان فــرا رسـد و آنـان را بگيــرد و يا خــدا راهـي بر ايشان پديد آورد،»
«وَ اللَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ فَاذُوهُما فَاِنْ تابا وَ اَصْلَحا فَاَعْرِضُوا عَنْهُما اِنَّ اللّهَ كــانَ تَــوّابــا رَحيمـا،»
«و آن مرد و زني كه اين عمل شنيع را مرتكب شوند شكنجه دهيد، اگر توبه كردند و بــه صــلاح آمــدنــد دســت از آنــان بــداريــد، كه خــدا تــوبــه‌پـذيـر مهربان است.» (15 و 16 / نساء)
«فاحِشَه» (فُحْش) به معناي طريقه شنيعه است، ولي استعمالش در عمل شنيع زنا شايع شده است، و در قرآن كريم در آيه زير بر لواط و يا هم بر آن و هــم بر عمــل
مقدمه (261)
مســاحقــه ـ هم‌جنــس بازي زنان ـ اطلاق شده است: «اِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الْفاحِشَةَ ما سَبَقَكُمْ بِها مِـنْ اَحَـدٍ مِنَ الْعالَمينَ.» (28 / عنكبوت)
و ظاهرا و به طوري كه بيشتر مفسرين گفته‌اند: مراد از فاحشه در آيه مورد بحث عمل زنا باشد، مفسرين روايتي هم نقل كرده‌اند كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله وقتي آيه تازيانه در اول سوره نور نازل شد فرمود : اين همان راه علاج و سبيلي است كه خداي تعالي در آيه پانـزده سـوره نسـاء وعده‌اش را داده است.
شاهد اين ظهور، ظهور ديگري است در آيه و آن اين است كه از لحن آيه شريفه فهميده مي‌شود كه حكمش دائمي نيست و به زودي نسخ مي‌شود چون مي‌فرمايد: «اَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبيلاً ـ و يا خدا راه علاجي برايشان قرار دهد،» و هيچ دليلي نقل نشده كه گفته باشد اين حد چند صباحي در مورد مساحقه جاري شد، و سپس به حدي و حكمي
(262) احكام حقوقي
ديگر نسخ شده است پس معلوم مي‌شود آيه شريفه همان‌طور كه گفتيم درباره زنا نازل شده است، و از جمله: «اَرْبَعَةً مِنْكُمْ...،» برمي‌آيد كه عدد نامبرده بايد از مردان باشد. (1)
مجازات فقط بعد از اقامه شهادت شهود
«فَاِنْ شَهِدُوا فَاَمْسِكُوهُنَّ فِي الْبُيُوتِ...،» در اين جمله مسأله حبس كردن دائمي زن مورد بحث را مترتب كرده بر شهادت دادن شهود، نه بر اصل وقوع عمل زشت، و خلاصه كلام اين كه، تنها وقتي حكم حبس ابد از ناحيه حاكم صادر مي‌شود كه چهار شاهد بر صدور عمل فاحشه از زن شهادت دهد، و اگر شهود شهادت ندهند حكم صادر
1- الميزان ج 4، ص 369 .
مجازات فقط بعد از اقامه شهادت شهود (263)
نمي‌شود، هر چند حاكم يقين به صدور آن داشته باشد، و اين خود يكي از منت‌هاي خداي سبحان بر امت اسلام است، كه نسبت به او عفو و اغماض اعمال فرموده است. (1)

و حكم نامبرده حبس دائمي است، به قرينه اين كه نهايت مدت حبس را مرگ زن قرار داده، و فرموده: «حَتّي يَتَوَفّيهُنَّ الْمَوْتُ ـ تا مرگ ايشان را دريابد،» چيزي كه هست تعبير
حبس ابد آن هم در زندان نياورد، بلكه فرمود آن‌ها را در خانه‌ها نگه بداريد تا مرگشان فرا رسد، اين نيز دليل روشني است بر اين كه خواسته است كار را بر مسلمانان آسان
1- الميــــــــــــــزان ج 4، ص 370 .
(264) احكام حقوقي
بگيرد، و از سخت‌گيري اغماض كند، و اين كه فرمود: «تا مرگشان برسد، و يا خدا راه نجاتي برايشان مقرر بدارد،» منظور نجات از حبس ابد است، و در اين كه ترديد كرد، و فرمود: (يا آن و يا اين) اشاره‌اي است به اين كه اميد آن هست كه حكم حبس ابد نسخ شود، هم چنان كه همين‌طور هم شد، براي اين كه حكم تازيانه حكم حبس ابد را نسخ كرد، و اين از ضروريات است كه حكم جاري درباره زناكاران در اواخر عمر رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نازل شد، و بعد از رحلت آن جناب در بين مسلمانان جاري گرديد، و مسأله زنداني كردن بعد از رحلت آن جناب اصلاً مورد عمل واقع نشد.
پس آيه شريفه به فرضي كه دلالت كند بر حكم زنان زناكار، هيچ ترديدي نيست در اين كه به وسيله آيه تازيانه نسخ شده است. (1)
1- الميزان ج 4، ص 370 .
نوع مجازات زناي زن شوهردار (265)

«وَ اللَّــذانِ يَــأْتِيــانِهـا مِنْكُـمْ فَـاذُوهُمـا،» ايـن دو آيـه از نظـر مضمـون متنـاسب بـا همنــد. زمينـه هـر دو آيـه بيـان حكـم زنـا اسـت، و بنـابـرايـن آيـه دوم متمــم حكـم در آيـه اول اسـت، چـون آيـه اول تنهــا حكـم زنـان زنـاكـار را متعـرض شـده، و آيــه دوم حكـم زن و مــرد هــر دو را بيــان مي‌كنـد، و آن عبارت است از ايذاء يعني شكنجه دادن، پس در نتيجه از مجموع دو آيه حكم مرد زنـاكـار و زن زنـاكار با هم استفاده مي‌شود، و آن اين است كه هر دو را كتك مي‌زنند، و خصوص زن زناكار را در خانه حبس مي‌كنند. (1)
(266) احكام حقوقي

ليكن اين معنا با آيه بعد كه مي‌فرمايد: «اگر توبه كردند و به صلاح گرائيدند دست از آن دو برداريد...،» سازگار نيست، براي اين كه در آيه مورد بحث مي‌فرمود: زن را تا ابد در
خانه حبس كنيد، و اين آيه مي‌فرمايد: «اگر توبه كردند رهاشان كنيد، به ناچار بايد گفت: منظــور از دســت بـرداشتن از آن دو، دسـت بـرداري از كتــك و شكنجه آن دو است، نــه از حبـس كـه حبـس به حال خود باقي است.
و آنچه سزاوار و صحيح است كه در باره معناي آيه گفته شود ـ البته با در نظر داشتن ظاهري كه از دو آيه به ذهن خطور مي‌كند و قرائني كه گفتار دو آيه محفوف به آن‌هاست، و نيز با در نظر گرفتن اشكال‌هائي كه در معنا كردن مفسرين بود ـ و خدا
1- الميزان ج 4، ص 371 .
رفع شكنجه با توبه،و ادامه حبس زن در خانه (267)
داناتر است ـ اين است كه آيه شريفه متضمن حكم زناي زنان شوهردار است، به دليل ايـن كه در آيه شـريفه تنها نام زنان را برده است.
خواهي گفت: اگر منظور اين بوده باشد بايد مي‌فرمود: «مِنْ زَوْجاتِكُمْ،» چرا فرمود: «مِنْ نِسآئِكُمْ،» جوابش اين است كه اطلاق كلمه «نِساء» بر معناي همسران شايع است، آن هم مخصوصا در جائي كه اين كلمه اضافه شود به ضمير مردان، و به صورت «نساءكم» اطلاق گردد، تا چه رسد به جائي كه اضافه نشود مثل آيه: «وَاتُوا النِّسآءَ صَدُقاتِهِنَّ ـ مهريه زنان را بپردازيد،» (4 / نساء) كه مي‌دانيم منظور از زنان همان همسران اسـت، و نيـز مـاننـد آيـه: «مِـنْ نِسـآئِكُـمُ اللاّتـي دَخَلْتُـمْ بِهِـنَّ ـ از آنـان زنانتان كه بـا آن‌هـا نـزديكي كرده‌ايد،» (23 / نساء) كه معلوم است منظور همسران مي‌باشد. (1)
1- الميزان ج 4، ص 371 .
(268) احكام حقوقي

و بنابراين حكم اولي و موقت اين گونه زنان اين است كه آنان را در خانه‌ها تحت نظر بگيرند، و سپس اين حكم مبدل شد به حكم سنگسار، و اين نسخ آيه قرآن به وسيله سنت و روايت نيست، چون نسخ عبارت است از اين كه آيه‌اي كه به ظاهرش حكمي دائمي را متضمن است به وسيله آيه‌اي ديگر نسخ گردد، و مسأله مورد بحث ما چنين نيست، زيرا آيه حبس ابد در خانه ظهوري در دائمي بودن حكمش كه ندارد هيچ، بلكه ظهــور در ايــن دارد كه بـه زودي حكمـش مبـدل به حكمـي ديگر مي‌شود، چون
تبديل‌حكم‌بازداشت ابد درخانه باحكم‌سنگسار (269)
فرموده: «اَوْ يَجْعَلَ اللّهُ لَهُنَّ سَبيلاً،» و اين تعبيــر ظهــور در ايـن دارد كه حكم حبس ابد زنان به زودي به حكمي ديگر مبدل مي‌شود، حال اگر كسي بخـواهـد اين تبـديـل حكــم را نسخ بنامد عيبي ندارد ولي نبايد آن را نسخ آيه قرآن به وسيلــه روايت شمرد، چون خود آيه قرآن در اين جا اشعار دارد بر اين كه به زودي حكمـش برداشتـه مي‌شود، پيــامبــر اكــرم صلي‌الله‌عليه‌و‌آله هــم در آن روايــت خـواستـه است آيه قرآن را بيــان كنــد. (1)

و آيه دوم متضمن حكم زناي بدون احصان است، يعني زناي مرد بي زن، و زن
1- الميزان ج 4، ص 372 .
(270) احكام حقوقي
بي‌شوهر، و آن حكم عبارت است از ايذاء و شكنجه، حال چه اين كه مراد از اين شكنجه حبس باشد و چه زدن با لنگه كفش، يا سرزنش با زبان، و يا غير اين‌ها، و اين آيه بنا براين به وسيله آيه تازيانه سوره نور نسخ شده، و اما رواياتي كه مي‌گويد آيه شريفه متضمن حكم دختران بكر است رواياتي است آحاد و علاوه بر اين هم مرسل است يعني سند ندارد و هم‌اهل فن آن‌هارا به خاطر مرسل بودن ضعيف دانسته‌اند ـ و خدا داناتر است.
«...فَــاِنْ تــابــا وَ اَصْلَحــا فَـاَعْـرِضُـوا عَنْهُمـا...،» «اگــر تـوبـه كــردنــد و به صلاح آمــدنــد دست از آنــان بـداريـد، كه خــدا تـوبـه‌پـذيـر مهــربـان اســت.» (16 / نســاء)
اگر توبه را مقيد كرد به اصلاح، براي اين بود كه بفهماند وقتي توبه حقيقي و داراي محتوي مي‌شود كه باعث اصلاح آدمي گردد، و توبه نه تنها به لفظ و لقلقه زبان توبه واقعــي نيســت بلكــه به حـالـت انفعـالي كــه دوام نيـابـد و فـاسـدي را اصلاح نكند،
مجازات زناي زن و مرد مجرد (271)
نيز تـوبـه واقعــي تحقــق نمي‌يابد. (1)

«سُورَةٌ اَنْزَلْناها وَ فَرَضْناها،» (1 / نور) معنايش اين است كه اين سوره را ما نازل كرديم، و عمل به آن احكامي كه در آن است واجب نموديم، پس اگر آن حكم ايجابي باشد، عمــل به آن ايــن است كه آن را بيــاورنـد، و اگــر تحـريمـي باشد عمل به آن اين است كه تــرك كنند و از آن اجتنـاب نمـاينـد، به شــرح زير: (2)
1- الميزان ج 4، ص 373 .
2- الميزان ج 15، ص 112 .
(272) احكام حقوقي

«اَلــزّانِيَــةُ وَ الــزّاني فَاجْلِدوُا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ‌وَ لاتَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في دينِ اللّهِ اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ‌بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طــائِفَــةٌ مِـنَ الْمُـؤْمِنيـنَ،»
«بايد شما مؤمنان هر يك از زنان و مردان زناكار را به صد تازيانه مجازات و تنبيه كنيد و هرگز درباره آنان در دين خدا رأفت و ترحم روا مداريد اگر به خدا و روز قيــامت ايمــان داريــد و بــايــد عــذاب آن بدكاران را جمعي از مؤمنان مشــاهــده كنند.» (2 / نور)
صد تازيانه براي زن زناكار و مرد زناكار (273)
كلمه «زنـا» به معنـاي جماع بدون عقد يا بدون شبه عقد يا بدون خريد كنيز است. (1)

«اَلزّانِيَةُ وَ الزّاني...،» مراد مرد و زني است كه اين عمل شنيع از آن دو سر زده، كه بايد به هر يك از آن دو صد تازيانه بزنند، و صد تازيانه حد زنا است به نص اين آيه شريفه، چيزي كه هست در چند صورت تخصيص خورده، اول اين كه زناكاران محصن باشند، يعني مرد زناكار داراي همسر باشد، و زن زناكار هم شوهر داشته باشد، يا يكي
1- الميزان ج 15، ص 112 .
(274) احكام حقوقي
از اين دو محصن باشد كه در اين صورت هر كس كه محصن است بايد سنگسار شود، دوم اين كه برده نباشند كه اگر برده باشند حد زناي آنان نصف حد زناي آزاد مي‌باشد. بعضي از مفسرين گفته‌اند: اگر زن زناكار را جلوتر از مرد زناكار ذكر كرده، براي اين بوده كه اين عمل از زنان شنيع‌تر و زشت‌تر است و نيز براي اين بوده كه شهوت در زنان قوي‌تر و بيشتر است. (1)

و خطاب در آيه متوجه به عموم مسلمين است، در نتيجه زدن تازيانه كار كسي است كــه متــولي امــور مسلمـانـان است، كه يا پيغمبـر اسـت و يا امام، و يا نايب امام. (2)
1- الميــــــــزان ج 15، ص 113 .
نوع مجازات و حد آن (275)

«وَ لاتَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في دينِ اللّهِ...،» (2 / نور) اين نهي كه از رأفت شده از قبيل نهي از مسبب است به نهي از سبب، چون رقت كردن به حال كسي كه مستحق عذاب است باعث مي‌شود كه در عذاب كردن او تساهل شود، و در نتيجه نسبت به او تخفيف دهند، و يا به كلي اجراي حدود را تعطيل كنند، و به همين جهت كلام را مقيد كرد به قيد «في دينِ اللّهِ» تا جمله چنين معنا دهد كه در حالتي كه اين سهل‌انگاري در دين خدا و
1- الميزان ج 15، ص 113 .
(276) احكام حقوقي
شريعت او شده است .
بعضي از مفسران گفته‌اند: مراد از دين‌اللّه همان حكم خدا است، يعني رأفت، شما را در اجـــــراي حكـــم خـــدا و اقـــامـه حـــد او نگيــرد. (1)
«اِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ‌بِاللّهِ وَ الْيَوْمِ الاْخِرِ،» يعني اگر شما چنين و چنان هستيد در اجراي حكم خدا دچار رأفت نشويد. اين خود تأكيد در نهي است. (2)

1- الميــزان ج 4، ص 369 .
2- الميزان ج 15، ص 113 .
شرط حضور جماعت شاهد و ناظر اجراي حد (277)
«وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ،» (2 / نور) يعني و بايد جماعتي از مؤمنين ناظر و شاهد اين اجراي حد باشند، تا آنان نيز عبرت گيرند و نزديك‌عمل فحشاء نشوند.(1)

«اَلزّاني لا يَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً وَ الزّانِيَةُ لا يَنْكِحُها اِلاّ زانٍ اَوْ مُشْرِكٌ وَ حُـرِّمَ ذلِكَ عَلَي الْمُؤْمِنينَ،»
«مرد زناكار جز با زن زناكار و مشرك نكاح نكند و زن زناكار هم جز با مرد زاني و مشـرك نكـاح نخواهد كرد و اين كار بر مردان مؤمن حرام است.» (3 / نور)
1- الميزان ج 15، ص 114 .
(278) احكام حقوقي
ظاهر آيه و مخصوصا با در نظر گرفتن سياق ذيل آن، كه مرتبط با صدر آن است، چنين مي‌رساند كه: آيه شريفه در مقام بيان حكمي تشريعي تحريمي است، هر چند كه از ظاهر صدر آن بر مي‌آيد كه از مسأله‌اي خبر مي‌دهد، چون مراد از اين خبر تأكيد در نهي است، چون امر و نهي وقتي به صورت خبر بيان شود امر و نهي مؤكد مي‌شود، و ايـن‌گــونه تعبيــرهــا زيـــاد اســـت.
و حاصل معناي آيه با كمك روايات وارده از طرق اهل بيت عليهم‌السلام اين است كه: زنا كار وقتي زناي او شهرت پيدا كرد، و حد بر او جاري شد، ولي خبري از توبه كردنش نشد، ديگر حرام است كه با زن پاك و مسلمان ازدواج كند، بايد يا با زن زناكار ازدواج كند و يا با زن مشرك، و همچنين زن زناكار اگر زنايش شهرت يافت، و حد هم بر او جاري شد
شرايط ازدواج زن زناكار و مرد زناكار (279)
ولي توبه‌اش آشكار نگشت، ديگر حرام مي‌شود بر او ازدواج با مرد مسلمان و پاك، بايد با مردي مشرك، يا زناكار ازدواج كند.
پس اين آيه، آيه‌اي است محكم و باقي بر احكام خود كه نسخ نشده و احتياج به تأويل هم ندارد، و اگر در روايات حكم را مقيد كرده‌اند به صورت اقامه حد و ظهور توبه، ممكن است اين قيد را از سياق آيه نيز استفاده كرد، براي اين كه حكم به تحريم نكاح، در آيه شريفه بعد از امر به اقامه حد است، و همين بعد واقع شدن ظهور در اين دارد كه مراد از زاني و زانيه، زاني و زانيه حد خورده است و همچنين اطلاق زاني و زانيه ظهور در كساني دارد كه هنوز به اين عمل شنيع خود ادامه مي‌دهند، و شمول اين اطلاق به كســاني كــه تـوبـه نصـوح كـرده‌اند، از دأب و ادب قـرآن كريم بعيد است. (1)
1- الميزان ج 15، ص 114 .
(280) احكام حقوقي

«وَ الَّـذينَ يَـرْمُـونَ الْمُحْصَنـاتِ ثُمَّ لَمْ يَأْتُوا بِاَرْبَعَةِ‌شُهَداءَ فَاجْلِدوُهُمْ ثَمانينَ جَلْدَةً وَ لا تَقْبَلُوا لَهُمْ شَهادَةً اَبَدا وَ اوُلئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ،»
«و آنان كه به زنان با عفت نسبت زنا بدهند آن گاه چهار شاهد عادل بر ادعاي خود نياورند آنان را به هشتاد تازيانه كيفر دهيد و ديگر هرگز شهادت آن‌ها را نپذيريد كه مردمي فاسق و نادرستند،»
«اِلاَّ الَّـذينَ تـابُوا مِنْ بَعْـدِ ذلِكَ وَ اَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»
مجازات افترازنندگان به زنان شوهردار و عفيف (281)
«مگر آن‌هايي كه بعد از آن فسق و بهتان به درگاه خدا توبه كردند و در مقام اصلاح خود بر آمدند در اين صورت خدا آمرزنده و مهربان است.» (4 و 5 / نور)
از سياق آيه برمي‌آيدكه مراداز «رمي» نسبت زنادادن به زن محصنه و عفيفه‌است و مراد از آوردن چهار شاهد كه ناظر و گواه زنا بوده‌اند، اقامه اين شهود است براي اثبات نسبتي كه داده است.
و در اين آيه خداي تعالي دستور داده در صورتي كه نسبت دهنده چهار شاهد نياورد اورا تازيانه بزنند، و ازآن به‌بعد شهادت‌او را نپذيرند، و درضمن حكم به «فسق» او نيــز كـرده است.
و معنــاي آيـه ايـن است كه كسـاني كه به زنـان عفيـف نسبـت زنـا مي‌دهنـد و چهـار شـاهـد بـر صـدق ادعـاي خـود نمـي‌آورنـد، بـايـد هشتاد تازيانه به ايشان
(282) احكام حقوقي
بـزنيـد و چـون ايشـان فـاسـق شـده‌اند، ديگــر تـا ابـد شهــادتي از آنان قبول نكنيد.
و اين آيه به طوري كه ملاحظه مي‌فرماييد از نظر نسبت دهنده مطلق است، يعني هم شامل مرد مي‌شود و هم زن، هم حر و هم برده، و روايات اهل بيت عليهم‌السلام هم همين‌طور تفسيــر كــرده اسـت.
«اِلاَّ الَّـذينَ تـابُوا مِنْ بَعْـدِ ذلِكَ وَ اَصْلَحُوا فَاِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،» اين استثناء هر چند راجع به جمله اخير يعني حكم به فسق نامبردگان است، وليكن از آن‌جايي كه به شهادت سياق براي جمله «و هرگز شهادتي از ايشان نپذيريد،» جنبه تعليل را دارد، لازمه‌اش رفع حكم به رفع فسق است، كه حكم ابدي نپذيرفتن شهادت هم برداشته شود، در نتيجه لازمه رفع دو حكم اين مي‌شود كه استثناء به حسب معنا به هر دو جمله مربوط باشد، و معنا چنين باشد كه هـرگـز از آنـان شهـادت نپـذيـريـد، چـون فـاسقنـد، مگـر آنـان
مجازات افترازنندگان به زنان شوهردار و عفيف (283)
كـه تـوبـه نمـوده و عمـل خـود را اصـلاح كننـد، چـرا كـه خـداونـد آمـرزنـده و مهـربـان است، و چون چنين است گناهشان را مي‌آمرزد، و به ايشان رحم مي‌كند، يعنــي حكـــم بـــه فســــق و نپـذيـرفتـن ابــدي شهــادت آنـــان را بـرمـي‌دارد. (1)
1- الميزان ج 15، ص 116 .
(284) احكام حقوقي

«وَ الّذينَ يَرْمُونَ اَزْواجَهُمْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ شُهَداءُ اِلاّ اَنْفُسُهُمْ فَشَهادَةُ اَحَدِهِمْ اَرْبَعُ شَهاداتٍ بِاللّهِ اِنَّهُ لَمِـنَ الصّادِقينَ،»
«و آنان كه به زنان خود نسبت زنا دهند و جز خود بــر آن شــاهــد نــداشتــه بـاشنـد بـايـد هر يك از آن‌هـا چهـار مرتبه شهادت و قسم به نام خدا ياد كنند كه او در اين ادعاي زنـا از راستگويان است،»
«وَ الْخــــامِسَـــةُ اَنَّ لَعْنَـــتَ اللّـــهِ عَلَيْـــهِ اِنْ كـــانَ مِـنَ الْكــاذِبيــــنَ،»
«و بار پنجم قسم ياد كنــد كــه لعــن خــدا بــر او بـاد اگـر از دروغ‌گويان باشد،»
«وَ يَـدْرَؤُا عَنْهَـا الْعَـذابَ اَنْ تَشْهَـدَ اَرْبَــعَ شَهاداتٍ بِاللّهِ‌اِنَّهُ لَمِنَ الْكاذِبينَ،»
نحوه اداي شهادت شوهران مفتري و دفاع همسر (285)
«پس براي رفع عذاب حد، آن زن نيز نخست چهار مرتبه شهادت و قسم به نام خــدا يــاد كنــد كه البتـه شــوهــرش دروغ مـي‌گــويـد،»
«وَ الْخامِسَةَ اَنَّ غَضَبَ اللّهِ عَلَيْها اِنْ كانَ مِنَ الصّادِقينَ،»
«و بار پنجم قسم ياد كند كه غضب خدا بر او اگر اين مرد در اين ادعا از راستگــويــان بــاشــد.» (6 تـا 9 / نـور)
كساني كه زنان خود را متهم مي‌كنند و غير از خود شاهدي ندارند كه شهادتشان را تأييد كند «فَشَهادَةُ اَحَدِهِمْ اَرْبَعُ شَهاداتٍ بِاللّهِ،» چنين كساني شهادتشان كه يك شهادت از چهار شاهد است، چهار بار خواهد بــود و شهــادتش را متعلــق به خــدا كند كه راست مي‌گويد.
معنــاي مجمــوع ايــن دو آيــه چنيـن اسـت كـه: كسـاني كه به همســران خود
(286) احكام حقوقي
نسبت زنا مي‌دهند، و چهار شاهد ندارند ـ و طبـع قضيـه هم هميــن است، چــون تا برود و چهار نفر را صدا بزند كه بيايند و زنــاي همســر او را ببيننــد تا شهــادت دهند غــرض فــوت مي‌شـود و زنــاكــار اثــر جرم را از بين مي‌برد ـ پس شهادت چنين كساني كه بايد آن را اقــامــه كننــد چهــار بار شهادت دادن خود آنان است كه پشت سر هم بگويند: خدا را گواه مي‌گيــرم كه در اين نسبتي كه مي‌دهم صادقم، و بار پنجم بعد از اداي همين شهادت اضافه كنــد كه لعنت خدا بر من باد اگر از دروغگويان باشم.
«وَ يَدْرَؤُا عَنْهَا الْعَذابَ اَنْ تَشْهَدَ... اِنْ كانَ مِنَ الصّادِقينَ،» مراد از عذاب همان حد زنا است، و معناي آيه اين است كه اگر زن همان پنج شهادتي را كه مرد داد عليه او اداء كند، حد زنا از وي برداشته مي‌شود و شهادت‌هاي چهارگانه زن اين است كه بگويد: خدا را شاهد مي‌گيرم كه اين مرد از دروغ‌گويان است، و در نوبت پنجم اضافه كند كه لعنت خدا
نحوه اداي شهادت شوهران مفتري و دفاع همسر (287)
بر من باد اگر اين مرد از راستگويان باشد.
و بــه ايــن ســوگنــد دو طــرفــي در فقــه اســلام لعــان مي‌گــوينـد، كــه مانند طلاق مايه انفصــال زن و شــوهــر است .(1)
1- الميزان ج 15، ص 117 .
(288) احكام حقوقي

«وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ وَ اَنَّ اللّهَ تَوّابٌ حَكيمٌ،»
و اگر فضل و رحمت خدا شامل حال شما مؤمنان نبود، و اگر نه اين بود كه خداي مهــربـان البته توبه‌پذير و درستكار است، حدود و تكليف را چنين آسان نمي‌گرفت و با توبه از شما رفع عذاب‌نمي‌كرد.» (10 / نور)
جواب كلمه «لَوْ لا» در اين آيه حذف شده و قيودي كه در فعل شرط اخذ شده آن جواب را مي‌فهماند، چون معناي آيه اين است كه اگر فضل خدا و رحمتش نبود و اگر توبه و حكمتش نمي‌بود، هر آينه بر ســرتــان مي‌آمــد آن‌چـه كه فضل و رحمت و حكمت و توبه خدا از شما دور كـرد.
فضل و رحمت خدا، و دفع حد با توبه (289)
پس به طوري كه قيود مأخوذ در شرط مي‌فهماند، تقدير آيه چنين است: اگر نعمت دين و توبه بر گنه‌كارانتان و تشريع شرايع براي نظم امور زندگي‌تان را خدا بر شما ارزاني نمي‌داشت، هرگز از شقاوت رهايي نداشتيد، و هميشه به معصيت و خطا دچار بوديد، و به خاطر جهالت، نظام امــورتـان مختـل مي‌گشـت ـ و خـدا دانـاتـر اسـت !(1)

1- الميزان ج 15، ص 118 .
(290) احكام حقوقي
«لَــوْلا اِذْ سَمِعْتُمُــوهُ ظَــنَّ الْمُــؤْمِنُــونَ وَ الْمُــؤْمِنـاتُ بِــاَنْفُسِهِــمْ خَيْرا وَ قـالُــوا هــذا اِفْكٌ مُبينٌ،»
«آيا سزاوار اين نبود كه شما مؤمنان زن و مردتان چون از منافقان چنين بهتان و دروغ‌هــا شنيـديـد حسـن ظنتــان دربــاره يكديگر بيشتر شده و گوييد اين دروغــي اســت آشكـــار؟!
«لَـوْلا جـاؤُا عَلَيْـهِ بِـاَرْبَعَـةِ شُهَـداءَ فَـاِذْ لَـمْ يَـأْتُـوا بِـالشُّهَـداءِ فَـاوُلئِـكَ عِنْدَ اللّهِ هُمُ الْكاذِبُـونَ،»
«چــرا منـافقـان بـر ادعـاي خـود چهـار شـاهـد اقـامـه نكـردنـد پـس در حالي كـه شـاهـد نيـاوردنـد البتـه نـزد خــدا مـردمـي دروغگـويند.» (12 و 13 / نور)
نهي از قبول افترا و ادعاي بدون شاهد (291)
«اِفْكٌ» به معناي دروغ است، و معنايش در اصل، هر چيزي است كه از وجهه اصلــي‌اش منحــرف شـود، وجهــه‌اي كه بـايـد داراي آن بـاشـد، مانند اعتقاد منحرف از حق به سوي باطل و عمل منحرف از صحت و پسنديدگي به سوي قبــاحـت و زشتي، و كــلام بــرگشتــه از صـدق به سوي كذب و در كلام خداي تعالي در همه اين معــاني و مــوارد استعمــال شــده اســت.
در آيه فوق مي‌فرمايد: چرا وقتي «اِفْكٌ» را شنيديد به جاي اين كه نسبت به مؤمنين متهم حسن ظن داشته باشيد، به تــراشنــده اِفْــك، حسـن ظـن پيدا كرديد و بدون علم دربـاره اهـل ايمـان سخنـي گفتيـد؟
اين آيات به داستان اِفْك اشاره مي‌كند. اِفْك مورد بحث مربوط به يكي از اهل خانه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله بوده، حال يا همسرش و يا كنيز ام ولدش كه شايد همين نكته هم به
(292) احكام حقوقي
طور اشاره از جمله «وَ تَحْسَبُونَهُ هَيِّنا وَ هُوَ عِنْدَ اللّهِ عَظيمٌ،» (15 / نور) استفاده شود و هم‌چنيـن از آيـات ايـن داستـان كـه مي‌رسـانـد مطلـب در ميان مسلمانان شهرت يـافــت، و سـر و صـدا به راه انــداخـت و از اشــارات ديگــري كــه در آيــات هست اين معنا فهميده مي‌شود.
و از آيات برمي‌آيد كه به بعضي از خانواده رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله نسبت فحشاء دادند و نسبت دهندگان چند نفر بوده و داستان را در ميان مردم منتشر كرده و دست به دست گردانده‌اند، و نيز به دست مي‌آيد كه بعضي از منافقين يا بيماردلان در اشاعه اين داستان كمك كرده‌اند، چون به‌طور كلي اشاعه فحشاء در ميان مؤمنين را دوست مي‌داشتند، و لذا خدا اين آيات را نــازل كــرده، و از رســول خــدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله دفــاع فـرمـود.
و اين كه فرمود: «قالُوا هذا اِفْكٌ مُبينٌ،» معنايش اين است كه شما مؤمنين و مؤمنات
نهي از قبول افترا و ادعاي بدون شاهد (293)
كه شنونده اِفْك بوديد نگفتيد كه اين مطلب اِفْك و دروغي است آشكار، با اين كه بر حسب قاعده ديني خبري كه مخبر آن علمي بدان ندارد، و ادعائي كه مدعي آن شاهدي بر آن ندارد، محكوم به كذب است، چه اين كه در واقع هم دروغ باشد، يا آن كه در واقع راست باشد، دليل بر اين معنايي كه ما كرديم جمله «فَاِذْ لَمْ يَــأْتُــوا بِالشُّهَداءِ فَاوُلئِكَ عِنْدَ اللّهِ هُمُ الْكاذِبُونَ،» است، كه مي‌فرمايد: «وقتي مدعي، شاهد نياورد، نزد خدا ـ شرعا ـ محكوم است به دروغ‌گويي!»
« لَوْلا جاؤُا عَلَيْهِ بِاَرْبَعَةِ شُهَداءَ فَاِذْ لَمْ يَأْتُوا بِالشُّهَداءِ فَاوُلئِكَ عِنْدَ اللّهِ هُمُ الْكاذِبُونَ،» (13 / نور) يعني اگر در آن چه مي‌گويند و نسبت مي‌دهند راستگو باشند، بايد بر گفته خود شاهد بياورند و شهود چهارگانه را كه گفتيم شهود در زنا هستند حاضر سازند، پس وقتي شاهد نياورند شرعا محكومند به كذب، براي اين كه ادعاي بدون شاهد كذب است و افك .
(294) احكام حقوقي
«وَ لَـوْلا فَضْـلُ اللّـهِ عَلَيْكُـمْ وَ رَحْمَتُـهُ فِـي الـدُّنْيـا وَ الاْخِـرَةِ لَمَسَّكُـمْ فيمـا اَفَضْتُـمْ فيــهِ عَـذابٌ عَظيـمٌ.» (14 / نـور) مي‌فرمايد: اگر فضل و رحمت خدا در دنيا و آخرت متوجه شما نمـي‌شـد، به خــاطــر اين خــوض و تعقيبــي كه درباره داستان افك كـرديـد، عذاب عظيمي در دنيا و آخرت به شما مي‌رسيد. (1)

«وَ الَّــذيـنَ يُـؤذُونَ الْمُــؤْمِنيـنَ وَ الْمُـؤْمِنـاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا
1- الميـــزان ج 15، ص 127 .
اثم‌مبين، كيفراتهام بدون واقع‌زدن به مؤمنين (295)
بُهْتـانا وَ اِثْما مُبينا،»
«و كساني كه مؤمنين و زنان مؤمن را بدون جرم اذيت مي‌كنند، مرتكب بهتان و گنــاهـي بــزرگ مي‌شـوند.» (58 / احزاب)
در اين آيه ايذاء مؤمنين و مؤمنات را در گناه بودن، مقيد كرده به قيد «بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا،» بدون اين كه تقصيري كرده باشند، و اين براي آن است كه شامل صورت قصاص و حد شرعي، و تعزير نشود، چون ايذاي مؤمنين و مؤمنات، در اين چند صورت گناه نيست، زيرا خود شارع اجازه داده، تا مظلوم از ظالم خود قصاص بگيرد، و به حاكم شرع اجازه داده تا بعضي از گنه‌كاران را حد بزند، و بعضي ديگر را تنبيه كند .
و اما در غيـر ايـن چنـد صورت خداي تعالي آزار مؤمنين و مؤمنات را احتمال (و زير بار و بـال رفتن) بهتـان و اثـم مبيـن خوانده است.
(296) احكام حقوقي
و بهتان عبارت است از دروغ بستن به كسي در پيش روي خود او، و اگر ايذاي مؤمنين را بهتان خوانده، وجهش اين است كه آزار دهنده مؤمنين حتما پيش خودش علتي براي اين كار درست كرده، علتي كه از نظر او جرم است، مثلاً پيش خودش گفته: فلاني چرا چنين گفت؟ و چرا چنين كرد؟ گفته و كرده او را جرم حساب مي‌كند، در حالي كه در واقع جرمي نيست، و اين همان دروغ بستن، و نسبت جرم به بي‌گناهي دادن است، و گفتيم كه اين طور نسبت دادن بهتان است.
و اگر آن را اثم مبين خواند، بدين‌جهت است كه گناه بودن افتراء و بهتان، از چيزهايي است كه عقل انسان آن را درك مي‌كند، و احتياجي ندارد به اين كه از ناحيه شـرع نهيـي در مـورد آن صـــادر شـــود. (1)
اثم مبين كيفراتهام بدون واقع‌زدن به‌مؤمنين (297)

در تفسير عياشي از امام صادق عليه‌السلام روايت آورده كه شخصي از آن جناب از آيه «وَ اللاّتي يَأْتينَ الْفاحِشَةَ...،» (15 / نساء) اين سؤال كرد حضرتش فرمود: اين آيه نسخ شده، شخص ديگر پرسيد آن روزها كه نسخ نشده بود به چه صورت مورد عمل قرار مي‌گرفت؟ فرمود: به اين صورت كه اگر زني زنا مي‌داد و چهار نفر عليه او شهادت مي‌دادند او را در خانه‌اي حبس مي‌كردند، و با او سخن نمي‌گفتند، و به سخنش گوش
1- الميزان ج 16، ص 509 .
(298) احكام حقوقي
نمي‌دادند، و با او نشست و برخاست نمي‌كردند، تنها آب و طعامش را برايش مي‌بردند، تا بميرد و يا بعدها خدا راه چاره‌اي برايش مقرر سازد، كه ساخت، و آن اين بود كه اگر بي‌شوهر بوده تازيانه‌اش بزنند، و اگر شوهردار بوده سنگسار شود، شخصي پرسيد: معناي آيه: «وَ اللَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ،» چيست؟ فرمود: معنايش اين است كه اگر دختر بكر همين عمل زشتي را كه اگر بيوه زن مرتكب آن مي‌شد به آن گرفتاري مبتلا مي‌گشت مرتكب شود، بايد شكنجه شود، آن‌گاه در پاسخ سؤال از معناي شكنجه فرمود: يعني حبس مي‌شود تا آخر حديث... .(1)
در تهذيب به سند خود از غياث بن ابراهيم از جعفر از پدرش از اميرالمؤمنين روايت
1- الميــــــــــــــزان ج 4 ، ص 373 .
روايات وارده در باب مجازات زناكاران (299)
كرده كه در ذيل جمله «وَ لاتَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ في دينِ اللّهِ،» فرمود: مقصود از «دينِ اللّهِ،» اقامه حدود خدا است و در ذيل جمله «وَ لْيَشْهَدْ عَذابَهُما طائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنينَ،» فرمود: «طائِفَة،» يك نفر را هم شامل مي‌شود.
و در كافي به سند خود از محمد بن سالم از امام ابي جعفر عليه‌السلام روايت كرده كه در ضمن حديثي فرمود آيه «اَلزّاني لا يَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً...،» در مدينه نازل شد، و در اين آيه خداي تعالي زناكار از زن و مرد را مؤمن نناميد، و هيچ اهل علمي شك ندارد كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله فرمود: «زناكار در حالي كه زنا مي‌كند مؤمن نيست، و دزد هم در حالي كه دزدي مي‌كند مؤمن نيست، چون اين گونه افراد وقتي به چنين عملي دست مي‌زنند ايمــان از وجـودشـان كنده مي‌شـــود، آن طــور كه پيــراهــن از تـن كنـده مي‌شــود. و در همان كتاب به سند خود از زراره روايت كرده كه گفت: از امام صادق عليه‌السلام از معناي
(300) احكام حقوقي
آيه «اَلزّاني لا يَنْكِحُ اِلاّ زانِيَةً اَوْ مُشْرِكَةً،» سؤال كردم، فرمود: اين‌ها زنان و مرداني معروف به زنا بودند كه به اين عمل شهرت داشتند، و مردم به اين عنوان آن‌ها را مي‌شناختند، مردم امروز هم مانند مردم عصر پيامبر صلي‌الله‌عليه‌و‌آله مي‌باشند، پس هر كس كه حد زنا بر او جاري شد و يا متهم به زنا شد سزاوار نيست مردم با او ازدواج كنند تا او را به توبه بشناسند و توبه‌اش شهرت پيدا كند.
و در همان كتاب به سند خود از حكم بن حكيم از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: اين تنها مربوط به زناكارهاي علني است، و اما اگر كسي احيانا زنايي كند و توبه نمـايـد، هر جـا بخواهد مي‌تواند ازدواج كند.
و در تهــذيــب بــه سنــد خــود از حلبــي از امام صادق عليه‌السلام روايت كرده كه فرمود: اگر برده به حر نسبت زنا دهد هشتــاد تازيانه مي‌خورد، و آن گاه فـرمــود: اين
روايات وارده در باب مجازات زناكاران (301)
از حقـوق الناس است.(1)
1- الميزان ج 15 ، ص 119 .
(302) احكام حقوقي

«اِنَّما جَزآءُ الَّذينَ يُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الاَْرْضِ فَسادا اَنْ يُقَتَّلُوا اَوْ يُصَلَّبُوا اَوْ تُقَطَّعَ اَيْديهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ اَوْ يُنْفَوْا مِنَ الاَْرْضِ ذلِـكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الـدُّنْيـا وَ لَهُـمْ فِـي الاْخِـرَةِ عَـذابٌ عَظيـمٌ،»
(303)
«سزاي كساني كه با خدا و رسول او مي‌ستيزند، و براي گستردن فساد در زمين تلاش مي‌كنند ـ در قانون اسلام ـ اين است كه يا كشته شوند و يا به دار آويخته گردند، و يا دست چپ و پاي راستشان و يا برعكس بريده شود و يا به دياري ديگر تبعيد شوند، ـ تشخيص اين كه مستحق كدام عقوبتند با شارع است ـ تازه ايـن خـواري دنيـائي آنـان اسـت و در آخـرت عـذابـي بسيـار بـزرگ دارنـد،»
«اِلاَّ الَّـذيـنَ تـابُـوا مِـنْ قَبْـلِ اَنْ تَقْـدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،»
«مگر آن افرادي كه قبل از دستگير شدنشان به دست شما به سوي خدا برگشته باشند، و بدانيد كه خدا آمرزگار و رحيم است.» (33 و 34 / مائده)
عبارت «يُحارِبُونَ اللّهَ،» از آن جا كه معناي تحت اللفظي و حقيقتش در مورد
(304) احكام حقوقي
خداي‌تعالي محال است، ناگزير بايد بگوئيم معناي مجازي آن منظور است، از اين جهت معناي وسيع و دامنه‌داري خواهد داشت (چون معناي مجازي محاربه با خدا همان دشمني كردن با خدا است،) و دشمني با خدا معناي وسيعي است كه هم شامل مخالفت با يك يك احكام شرعي مي‌شود و هم بر هر ظلمي و اسرافي صادق است و ليكن از آن جا كه در آيه شريفه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله را هم ضميمه كلمه اللّه كرده، و فرموده: «الَّذينَ يُحارِبُونَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ،» اين معنا را به ما مي‌فهماند كه مراد از محاربه، دشمني با خدا در خصوص مواردي است كه رسول نيز در آن دخالتي دارد و در نتيجه تقريبا متعين مي‌شود كه بگوئيم: مراد از محاربه با خدا و رسول عملي است كه برگشت مي‌كند به ابطال اثر چيزي كه رسول از جانب خداي سبحان بر آن چيز ولايت دارد، نظير جنگيدن كفار با رسول و با مسلمانان، و راهزني كه امنيت عمومي را خدشه‌دار
جزاي محاربين و مفسدين في‌الارض (305)
مي‌ســازد، امنيتــي را كــه بــاز گستــرش دامنــه ولايــت رســول آن امنيت را گسترش داده است.
و همين كه بعد از ذكر محاربه با خدا و رسول جمله: «وَ يَسْعَوْنَ فِي‌الاَْرْضِ‌فَسادا،» را آورده، معناي منظور نظر را مشخص مي‌كند و مي‌فهماند كه منظور از محاربه با خدا و رسول فساد در زمين از راه اخلال به امنيت عمومي و راهزني است، نه مطلق محاربه با مسلمانان، علاوه بر اين كه اين معنا ضروري و مسلم است كه رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله با اقوامي كه از كفار با مسلمانان محاربه كردند بعد از آن كه ظفر يافت و آن كفار را سرجاي خود نشانيد معامله محارب را با آنان نكرد، يعني آنان را محكوم به قتل يا دار زدن يــا مثلــه و يــا نفــي بلــد نفــرمــود، و اين خــود دليــل بر آن است كه منظــور از جمله مورد بحـث مطلـق محاربه با مسلميـن نيسـت.
(306) احكام حقوقي
علاوه بر اين استثنائي كه در آيه بعدي آمده خود قرينه است بر اين كه مراد از محاربه همان افساد نامبرده است، براي اين كه ظاهر آن استثناء اين است كه مراد از تـوبه، توبه از محاربه است نه توبه از شرك و مثال آن.
بنابراين مراد از محاربه و افسـاد به طوري كه از ظاهر آيه برمي‌آيد اخلال به امنيت عمومي است و قهرا شامل چاقوكشي نمي‌شود كه به روي فرد معين كشيده شود و او را به تنهائي تهديد كند، چون امنيت عمومي وقتي خلل مي‌پذيرد كه خوف عمومي و ناامني جاي امنيت را بگيرد و بر حسب طبع وقتي محارب مي‌تواند چنين خوفي در جامعه پديد آورد كه مردم را با اسلحه تهديد به قتل كند و به همين جهت است كه در سنت يعني رواياتي كه در تفسير اين آيه وارد شده نيز محاربه و فساد در ارض به چنين عملي يعني به شمشير كشيدن و مثل آن تفسير شده است. (1)
جزاي محاربين و مفسدين في‌الارض (307)

«اَنْ يُقَتَّلُوا اَوْ يُصَلَّبُوا...،» تقتيل و تصليب و تقطيع به معناي كشتن و دار زدن و بريدن به شدت و يا به بسياري است. لفظ «اَوْ» كه در بين اين چهار كلمه قرار گرفته دلالت بر ترديد دارد تا شنونده نپندارد كه هر سه مجازات را بايد درباره محارب اعمال كرد، بلكه يكي از اين سه مجازات را، و اما اين كه اين ترديد به نحوه ترتيب است، به‌طوري كه تا اولي ممكن باشد نوبت به دومي نرسد، و يا به طور تخيير است و حاكم
1- الميزان ج 5 ، ص 532 .
(308) احكام حقوقي
مخير باشد به اين كه هر يك را خواست و مصلحت ديد به اجرا درآورد، از خود آيه استفاده نمي‌شود، بلكه بايد از قرينه خارجي يعني قرائن حالي و مقالي استفاده شود، آيه شريفه از اين جهت خالي از اجمال نيست، و تنها سنت است كه اجمال آن را رفع و افهامش را بيان مي‌كند و به زودي خواهد آمد كه از ائمه اهل بيت عليهم‌السلام روايت شده كه
حدود چهارگانه يعني قتل و دار زدن و قطع عضو و تبعيد برحسب درجات افساد رتبه‌بندي شده است، مثلاً كسي كه شمشير بكشد و كسي را بكشد و مالي را ببرد، با كسي كه فقط كسي را بكشد و مالي را نبرد، و يا به عكس تنها مالي را بدزدد و كسي را نكشـد و يا تنهـا شمشيـر بكشد ولي نه كســي را بكشـد و نه مـالـي را ببـرد فـرق دارد.
و اما اين كه فرمود: «اَوْ تُقَطَّعَ اَيْديهِمْ وَ اَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ،» منظور از قطع «ايدي» و «اَرْجُل» از خلاف اين است كه هر يك از دست و پاي مجرم از طرف مخالف آن ديگر قطع شود، مثلاً اگر دست راست او را قطع كردند پاي چپش را قطع كنند و اين خود قرينه است
كشتن، دار زدن و قطع دست و پا برخلاف هم (309)
بر اين كه مـراد از قطـع «اَيْـدي» و «اَرْجُـل» قطـع بعضـي از دست و پا است، نه همه آن، يعني مــراد قطـع يك دست و يك پا است نه هر دو، چون اگر مراد قطع هر دو بود ديگر مراعات خلاف معنـا نـداشت. (1)

مراد از نفي در جمله «اَوْ يُنْفَوْا مِنَ الاَْرْضِ،» طرد كردن و غايب كردن مجرم است كه در سنت تفسير شده به خارج كردن او از وطنش به شهري ديگر، و در اين آيه بحث‌هاي
1- الميـــــــــــزان ج 5 ، ص 534 .
(310) احكام حقوقي
ديگري است كه چون مربوط به فقه است، بـايـد به كتـب فقهــي مــراجعــه نمــود. (1)

«ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الاْخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ،» بعضي از مفسرين به اين جمله استدلال كرده‌اند به اين كه صرف جاري كردن حد الهي كه يا قتل است و يا به دار آويختن و يا قطع دست و پا و يا نفي بلد، باعث نمي‌شود كه عذاب آخرتي مجرم بر طرف شود و اين استدلال تا حدودي حق است. (2)
1- الميزان ج 5 ، ص 534 .
2- الميزان ج 5 ، ص 534 .
مجازات اخروي: عذاب عظيم (311)

«اِلاَّ الَّذينَ تابُوا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ...،» يعني مگر آن محاربي كه قبل از دستگيري توبه كرده باشد، و اما بعد از دستگير شدن و قيام دو شاهد بر اين كه او شمشير كشيده، و يا كسي را كشته ديگر توبه حد شرعيش را برنمي‌دارد، و اما اين كه فرمود: «فَاعْلَمُوا اَنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحيمٌ،» كنايه است از برداشته شدن حد از آنان ـ در آن صورت كه قبل از دستگيري توبه كرده باشد ـ پس در واقع اين آيه از مواردي است كه مغفرت به غير امر اخروي تعلق گرفته است. چون معنايش اين است كه چنين كسي در
(312) احكام حقوقي
صورتي كه توبه كند لازم نيست خود را به محكمه معرفي نموده، و اقرار به قتل كند، تا حاكم حكم اعدامش را صادر و اجراء كند، تا گناهش آمرزيده شود، بلكه همين كه بين خود و خدا توبه كند حدش آمرزيده و يا ساقط مي‌شود. (1)
1- الميزان ج 5 ، ص 535 .
توبه اخلال گر قبل از دستگيري (313)
(314)

در عصر نزول آيه قصاص و قبل از آن نيز عرب به قصاص و حكم اعدام قاتل، معتقد بود، و لكن قصاص او حد و مرزي نداشت بلكه به نيرومندي قبائل و ضعف آن‌ها بستگي داشت، چه بسا مي‌شد يك مرد در مقابل يك مرد و يك زن در مقابل يك زن كه كشته بود قصاص مي‌شد و چه بسا مي‌شد در برابر كشتن يك مرد، ده مرد كشته
(315)
مي‌شد، و در مقابل يك برده، آزادي به قتل مي‌رسيد، و در برابر مرئوس يك قبيله، رئيس قبيله قاتل قصاص مي‌شد و چه بسا مي‌شد كه يك قبيله، قبيله‌اي ديگر را به خاطر يك قتـل به كلـي نابود مي‌كرد.
و اما در ملت يهود؟ آن‌ها نيز به قصاص معتقد بودند، همچنان كه در فصل بيست و يكم و بيست و دوم از سفر خروج و فصل سي و پنجم از سفر عدد از تورات آمده و قرآن كريم آن را چنين حكايت كرده:
«وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فيها اَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الاَْنْفَ بِالاَْنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصاصٌ،»
«و در آن الواح بر ايشان نوشتيم: يك نفر به جاي يك نفر و چشم به جاي چشم و بينــي در بـرابـر بينـي و گوش در مقابل گوش و دندان در مقابل دندان و زخم در بـرابـر زخـم قصــاص بـايــد كـرد!» (45 / مائده)
(316) احكام حقوقي
ولي ملت نصاري به طوري كه حكايت كرده‌اند در مورد قتل، به غير از عفو و گرفتن خون‌بها حكمي نداشتند، ساير شعوب و امت‌ها هم با اختلاف طبقاتشان، في‌الجمله حكمي براي قصاص در قتل داشتند هر چند كه ضابطه درستي حتي در قرون اخير براي حكم قصاص معلوم نكــردنـد.
در اين ميان، اسلام عادلانه‌ترين راه را پيشنهاد كرد، نه آن را به كلي لغو نمود و نه بــدون حــد و مــرزي اثبــات كرد، بلكــه قصــاص را اثبـات كـرد، ولـي تعييـن اعـدام قاتل را لغو نمود و در عوض صاحب خون را مخير كرد ميان عفو و گرفتن ديه، آن گاه در قصاص رعايت معادله ميان قاتل و مقتول را هم نموده و فرمود: آزاد در مقــابـل كشتـن آزاد، اعـدام شـود، و بـرده در ازاء كشتـن بـرده و زن در مقـابـل كشتـن زن. (1)
مباحث مربوط به قصاص و مجازات (317)

در عصر حاضر به حكم قصاص و مخصوصا قصاص به اعدام اعتراض شده، به اين كه قوانين مدني كه ملل راقيه آن را تدوين كرده‌اند، قصاص را جائز نمي‌داند و از اجــزاي آن در بيـن بشـر جلوگيري مي‌كند.
مي‌گويند قصاص به كشتن در مقابل كشتن، امري است كه طبع آدمي آن را نمي‌پسندد و از آن متنفر است، و چون آن را به وجدانش عرضه مي‌كند، مي‌بيند كه وجدانش از در رحمت و خدمت به انسانيت از آن منع مي‌كند.
1- الميزان ج 1 ، ص 659 .
(318) احكام حقوقي
و نيز مي‌گويند: قتل اول يك فرد از جامعه كاست، قتل دوم به جاي اين كه آن كمبود را جبــران كنـد، يك فـرد ديگـر را از بين مي‌برد و اين خود كمبود روي كمبود مي‌شود.
و نيز مي‌گويند: قصاص كردن به قتل از قساوت قلب و حب انتقام است، كه هم قساوت را بايد وسيله تربيت در دل‌هاي عامه برطرف كرد و هم حب انتقام را و به جاي قصــاص قـاتل بايد او را در تحت عقوبت تربيت قرار داد و عقوبت تربيت به كمتر از قتل از قبيــل زنـــدان و اعمــال شـاقـه هـم حـاصـل مي‌شــود.
و نيز مي‌گويند، جنايت‌كاري كه مرتكب قتل مي‌شود تا به مرض رواني و كمبود عقل گرفتار نشود، هرگز دست به جنايت نمي‌زند، به همين جهت عقل آن‌هايي كه عاقلند، حكـم مي‌كنـد كـه مجـرم را در بيمـارستـان‌هــاي روانـي تحـت درمـــان قـرار دهنـد.
و باز مي‌گويند، قوانين مدني بايد خود را با سير اجتماع وفق دهد، و چون اجتماع در
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (319)
يك حال ثابت نمي‌ماند و محكوم به تحول است، لاجرم حكم قصاص نيز محكوم به تحول است و معنا ندارد حكم قصاص براي ابد معتبر باشد و حتي اجتماعات راقيه امروز هم محكوم به آن باشند، چون اجتماعات امروز بايد تا آن‌جا كه مي‌تواند از وجود افراد استفاده كند، او مي‌تواند مجرم را هم عقاب بكند و هم از وجودش استفاده كند، عقوبتي كند كه از نظر نتيجه با كشتن برابر است، مانند حبس ابد و حبس سال‌هائي چند كه با آن هم حـق اجتماع رعايت شده و هم حق صاحبان خون.
اين بود عمده آن وجوهي كه منكرين قصــاص به اعدام براي نظريه خود آورده‌اند.
و قرآن كريم با يك آيه به تمام آن‌ها جواب داده، و آن آيه:
«مَنْ قَتَلَ نَفْســا بِغَيْــرِ نَفْــسٍ اَوْ فَســادٍ فِـي الاَْرْضِ فَكَــأَنَّما قَتَلَ النّاسَ جَميعا وَ مَنْ اَحْياها فَكَأَنَّما اَحْيَـا النّاسَ جَميعــا،»
(320) احكام حقوقي
«هر كس انساني را كه نه مرتكب قتل شده و نه فسادي در زمين كرده، به قتل برساند، مثل اين است كه همه مردم را كشته، و كسي كه يكي را احياء كند، مثل اين است كه همه را احياء كرده باشد.» (32 / مائده)
بيــان اين پاسخ اين است كه قـوانيـن جـاريه ميــان افراد انسان، هر چند اموري وصفــي و اعتبــاري است كه در آن مصــالح اجتمــاع انساني رعــايت شده، الا اين كه علتي كه در اصل، آن قوانين را ايجاب مي‌كند، طبيعت خــارجي انســان است كه انسان را به تكميل نقص و رفع حوائج تكــوينيـش دعوت مي‌كند.
و اين خارجيت كه چنين دعوتي مي‌كند، عدد انسان و كم و زيادي كه بر انسان عارض مي‌شود نيست، هيئت وحدت اجتماعي هم نيست، براي اين كه هيئت نامبرده خودش ساخته و پرداخته انسان و نحوه وجود اوست، بلكه اين خارجيت عبارتست از
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (321)
طبيعت آدمي كه در آن طبيعت يك نفر و هزاران نفري كه از يك يك انسان‌ها تركيب مي‌شود فرقي ندارد، چون هزاران نفر هم هزاران انسان است و يك نفر هم انسان است و وزن يكي با هزاران از حيث وجود يكي است.
و اين طبيعت وجودي به خودي خود مجهز به قوا و ادواتي شده كه با آن از خود دفاع مي‌كند، چون مفطور، به حب وجود است، فطرتا وجود را دوست مي‌دارد و هر چيزي را كه حيات او را تهديد مي‌كند به هر وسيلــه كـه شـده و حتي با ارتكاب قتل و اعــدام، از خــود دور مي‌ســازد و به همين جهت است كه هيچ انسـانـي نخـواهــي يافت كه در جواز كشتن كسي كه مي‌خواهد او را بكشد و جز كشتنش چاره‌اي نيست شك داشته باشد و اين عمل را جــائز نداند.
و همين ملت‌هاي راقيــه را كه گفتيد: قصاص را جائز نمي‌دانند، آن جا كه دفاع از
(322) احكام حقوقي
استقلال و حـريت و حفــظ قوميتشان جز با جنگ صورت نمي‌بندد، هيچ توقفي و شكي در جواز آن نمي‌كننــد، و بي‌درنگ آماده جنگ مي‌شوند، تا چه رسد به آن جا كه دشمن قصــد كشتــن همه آنــان را داشتــه باشد.
و نيز مي‌بينيد كه اين ملل راقيه از بطلان قوانين خود دفاع مي‌كنند، تا هر جا كه بيانجامد، حتي به قتل، و نيز مي‌بينيد كه در حفظ منافع خود متوسل به جنگ مي‌شوند البته در وقتي كه جز با جنگ دردشان دوا نشود.
و به خاطر همين جنگ‌هاي خانمان برانداز و مايه فناي دنيا و هلاكت حرث و نسل است‌كه مي‌بينيم لايزال ملت‌هائي‌خود را با سلاح‌هاي خونيني مسلح مي‌كنند و ملت‌هائي ديگر براي اين كه از آن‌ها عقب نمانند و در روز مبادا بتوانند پاسخ آنان را بگويند، مي‌كوشند خود را به همان سلاح‌ها مسلح سازند و موازنه تسليحاتي را برقرار سازند.
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (323)
و اين ملت‌ها هيچ منطقي و بهانه‌اي در اين كار ندارند، جز حفظ حيات اجتماع و رعايت حال آن، و اجتماع هم جز پديده‌اي از پديده‌هاي طبيعت انسان نيست، پس چه شد كه طبيعت كشتارهاي فجيع و وحشت‌آور را و ويرانگري شهرها و ساكنان آن را براي حفظ پديده‌اي از پديده‌هاي خود كه اجتماع مدني است جائز مي‌داند ولي قتل يك نفر را براي حفظ حيات خود جائز نمي‌شمارد؟ با اين كه برحسب فرض، اين اجتماعي كه پديده طبع آدمي است، اجتماعي است مدني.
و نيز چه شد كه كشتن كسي را كه تصميم كشتن او را گرفته، با اين كه هنوز نكشته، جائز مي‌داند ولي قصاص كه كشتن او بعــد از ارتكــاب قتــل است، جـائـز نمـي‌دانـد ؟
و نيز چه شد كه طبيعت انساني حكم مي‌كند به انعكاس وقايع تاريخي و مي‌گويد: «فَمَـنْ يَعْمَـلْ مِثْقـالَ ذَرَّةٍ خَيْرا يَـرَهُ، وَ مَـنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَـرّا يَـرَهُ ـ هر كس به
(324) احكام حقوقي
سنگيني ذره‌اي عمل خير كند آن را مي‌بيند و هر كس به سنگيني ذره‌اي شر مرتكب شود آن را مي‌بيند.» (7 و 8 / زلزله) كه هر چند كلام قرآن است ولي زبان طبيعت آدمي است و خلاصه براي هر عملي عكس‌العملي قائل است، و اين عكس‌العمل را در قوانيني كه جعل مي‌كنــد، رعــايت مي‌كنــد و لكــن كشتـن قـاتـل را ظلـم و نقـض حكم خويش مي‌داند؟
علاوه بر آن‌چه گذشت قرآن كريم و قانون اسلام در تمامي دنيا چيزي كه بهاي انسان شود و ميزاني كه با آن ميزان بتوان انسان را سنجيد، سراغ نمي‌دهد مگر يك چيز، آن هم ايمان به خدا و دين توحيد است، و بر اين حساب وزن اجتماع انساني و وزن يك انسان موحد، نزد او برابر است و چون چنين است حكم اجتماع و فرد نزد او يكسان مي‌باشد، پس اگر كسي مؤمن موحدي را بكشد در اسلام با كسي كه همه مردم را بكشد يكســان است، به خــاطــر ايــن كــه هــر دو به حريم حقيقت تجاوز نموده، هتك
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (325)
حرمت آن كرده‌اند.
هم‌چنــان كه قـاتـل يك نفـر با قـاتـل همـه مردم از نظر طبيعت وجود يكسان است.
و اما ملل متمدن دنيا كه به حكم قصاص اعتراض كرده‌اند، همان‌طور كه در جواب‌هاي ما متوجه شديد، نه براي اين است كه اين حكم نقصي دارد، بلكه براي اين است كه آن‌ها احترامي و شرافتي براي دين قائل نيستند، و اگر براي دين حداقل شرافتي و يا وزني معادل شرافت و وزن اجتماع مدني قائل بودند تا چه رسد به بالاتر از آن هر آينه در مسئله قصاص همين حكـم را مي‌كردند.
از اين هم كه بگذريم اسلام ديني است كه براي دنيا و هميشه تشريع شده نه براي قومي خاص و امتي معين، و ملل راقيه دنيا اعتراضي كه به حكم قصاص اسلام كرده‌اند از اين رو بوده كه خيال كرده‌اند افرادش كــاملاً تــربيــت شــده‌انــد و
(326) احكام حقوقي
حكومت‌هايشان بهترين حكومت است، و استدلال كرده‌اند به آمــارگيــري‌هايشان كه نشان داده در اثر تربيت موجود، ملت خود به خود از كشتــار و فجــايع متنفــرند و هيچ قتلي و جنايتي در آن‌ها اتفاق نمي‌افتد، مگر به ندرت و براي آن قتل نادر و احياني هم، ملت به مجازات كمتر از قتل راضي است، و در صورتي كه اين خيال ايشان درست باشد اسلام هم در قصاص كشتن را حتمي و متعين ندانسته، بلكه يك طرف تخيير شمرده و طرف ديگر تخيير را عفو دانسته است.
بنابراين چه مانعي دارد حكم قصاص در جاي خود و به قوت خود باقي بماند، ولي مـردم متمــدن، طـرف ديگـر تخييـر را انتخـاب كننـد و از عقـوبت جـاني عفـو نمـايند؟
هم‌چنـان كـه آيـه قصـاص هـم خـودش بـه ايـن معنـا اشاره دارد، و مـي‌فـرمـايـد: هر جنايت‌كار قاتل كه برادر صاحب خونش از او عفو كرد و به گرفتن خون‌بها رضايت
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (327)
داد، در دادن خون‌بها امروز و فردا نكند و احسان او را تلافي نمايد، و اين لسان، خود لسان تربيت است مي‌خواهد با صاحب خون بفرمايد: در عفو لذتي است كه در انتقام نيست! و اگر در اثر تربيت كار مردمي بدين‌جا بكشد، كه افتخار عمومي در عفو باشد، هرگز عفو را رها نمي‌كنند و دست به انتقام نمي‌زنند.
و لكن مگر دنيا هميشه و همه جايش را اين‌گونه اجتماعات راقي متمدن تشكيل داده‌اند؟ نه، بلكه براي هميشه در دنيا امت‌هائي ديگر هستند، كه درك انساني و اجتماعي‌شان به اين حد نرسيد، لاجرم در چنين اجتماعات مسئله صورت ديگري به خود مي‌گيرد، در چنين جوامعي عفو به تنهائي و نبودن حكم قصاص، فجايع بار مي‌آورد، به شهادت اين كه همين الان به چشم خود مي‌بينيم، جنايت كاران كمترين ترسي از حبس و اعمال شاقه ندارند و هيچ اندرزگو و واعظي نمي‌تواند آن‌ها را از
(328) احكام حقوقي
جنايت‌كاري باز بدارد، آن‌ها چه مي‌فهمند حقوق انساني چيست؟
براي اين‌گونه مردم، زندان جاي راحت‌تري است، حتي وجدانشان هم در زندان آسوده‌تر است و زندگي در زندان برايشان شرافتمندانه‌تر از زندگي بيرون از زندان است كه يك زندگي پست و شقات باري است، و به همين جهت از زندان نه وحشتي دارند و نه ننگــي و نه از اعمال شاقه‌اش مي‌ترسند، و نه از چــوب و فلــك آن تـرسـي دارنـد.
و نيز به چشم خود مي‌بينيم، در جوامعي كه به آن پايه از ارتقاء نرسيده‌اند و حكم قصاص هم در بينشان اجراء نمي‌شود، روز به روز آمار فجايع بالاتر مي‌رود، پس نتيجه مي‌گيريم كه حكم قصاص حكمي است عمومي، كه هم شامل ملل راقيه مي‌شود، و هــم شـامـل غيـر ايشـان، كـه اكثـريـت هـم بـا غير ايشان است.
اگر ملتي به آن حد از ارتقاء رسيد، و به نحوي تربيت شد كه از عفو لذت ببرد، اسلام
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (329)
هرگز به او نمي‌گويد چرا از قاتل پدرت گذشتي؟ چون اسلام هم او را تشويق به عفو كرده و اگر ملتي هم‌چنان راه انحطاط را پيش گرفت و خواست تا نعمت‌هاي خدا را با كفران جواب بگويد، قصاص براي او حكمي است حياتي، در عين اين كه در آن جا نيز عفو به قوت خود باقي است.
و اما اين كه گفتند: رأفت و رحمت بر انسانيت اقتضاء مي‌كند قاتل اعدام نشود، در پاسخ مي‌گوئيم بله و لكن هر رأفت و رحمتي پسنديده و صلاح نيست و هر ترحمي فضيلت شمرده نمي‌شود، چون به كار بردن رأفت و رحمت، در مورد جاني قسي‌القلب، كه كشتن مردم برايش چون آب خوردن است، و نيز ترحم بر نافرمانبر متخلف و قانون‌شكن كه بر جان و مال و عرض مردم تجاوز مي‌كند، ستم‌كاري بر افراد صالح است و اگر بخواهيم به طور مطلق و بدون هيچ ملاحظه و قيد و شرطي، رحمت را به كار
(330) احكام حقوقي
ببنديم، اختلال نظام لازم مي‌آيد و انسانيت در پـرتگـاه هلاكت قرار گرفته، فضائل انسـاني تبـاه مي‌شود، هم‌چنان كه آن شـاعـر فـارسي زبـان گفتـه:
ترحم بر پلنگ تيز دندان، ستم‌كاري بود بر گوسفندان!
و اما اين كه داستان فضيلت رحمت و زشتي قساوت و حب انتقام را خاطرنشان كردند، جوابش همان جواب سابق است، آري انتقام گرفتن براي مظلوم از ظالم، ياري كردن حق و عدالت است كه نه مذموم است و نه زشت، چون منشأ آن محبت عدالت است كه از فضائل است، نه رذائل، علاوه بر اين كه گفتيم: تشريع قصاص به قتل تنها به خاطر انتقام نيست، بلكه ملاك در آن تربيت عمومي و سد باب فساد است.
و اما اين كه گفتند: جنايت قتل، خود از مرض‌هاي رواني است كه بايد مبتلاي بدان را بستري كرد و تحت درمان قرار داد، و اين خود براي جنايت‌كار عذري است موجه، در
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (331)
پاسخ مي‌گوئيم همين حرف باعث مي‌شود قتل و جنايت و فحشاء روز به روز بيشتر شود و جامعه انسانيت را تهديد كند، براي اين كه هر جنايت‌كاري كه از قتل و فساد لذت مي‌برد، وقتي فكر كند كه اين ساديسم جنايت، خود يك مرض عقلي و روحي است، و او در جنايت‌كاريش معذور است و اين حكومت‌ها هستند كه بايد اين‌گونه افراد را با يك دنيا رأفت و دلسوزي تحت درمان قرار دهند و از سوي ديگر حكومت‌ها هم به همين معنا معتقد باشند البته هر روز يكي را خواهد كشت و معلوم است كه چه فاجعه‌اي رخ خواهد داد.
و اما اين كه گفتند: بشريت بايد از وجود مجرمين استفاده كند و به اعمال شاقه و اجباري وادار سازد و براي اين كه وارد اجتماع نباشند و جنايات خود را تكرار نكنند، آن‌ها را حبس كنند، در پاسخ مي‌گوئيم: اگر راست مي‌گويند، و در گفته خود متكي به حقيقت هستند، پس چرا در موارد اعدام قانوني كه در تمامي قوانين رائج امروز هست،
(332) احكام حقوقي
به آن حكم نمي‌كنند؟ پس معلوم مي‌شود در موارد اعدام، حكم اعدام را مهم‌تر از زنده‌ماندن و كار كردن محكوم تشخيص مي‌دهند در سابق هم گفتيم كه فرد و جامعه از نظر طبيعت و از حيث اهميت يكسانند. (1)
1- الميـــزان ج 1 ، ص 660 .
پاسخي به اعتراضات مربوط به حكم قصاص (333)

بـا دقت در آيـات منـدرج در متـن و تـدبـر در آن‌ها اين معنا روشن مي‌شود كه اعمـال انسـان‌ها از حيث مجـازات يعنـي از حيـث تأثيرش در سعادت و شقاوت آدمي نظــــامي دارد غيـــر آن نظـــامي كــه اعمـــال از حيــث طبــع در ايـن عـالــم دارد:
(334)

چون در اين عالم عمل خوردن مثلاً كه يك عمل انساني است، از حيث اين كه عبارت است از مجموع حركاتي جسماني و فعل و انفعال‌هائي مادي كه تنها قائم به شخص خورنده است، و اثرش هم كه عبارت است از سير شدن، عايد فاعل به تنهائي مي‌شود، و با خوردن من ديگري سير نمي‌شود، و همچنين قيامي به غذاي خورده شده دارد، كه آن را از صورتي به صورت ديگر درمي‌آورد، ولي با جويدن اين غذا غذاهاي ديگر جويده نمي‌شود، و هضم نمي‌گردد، و نيز غذائي كه به صورت نان بوده مبدل به برنج نمي‌شود، و ذات و هويتش متبدل نمي‌گردد و هم‌چنين اگر زيد عمرو را بزند، اين حركاتي كه از او سر زده تنها زدن است و چيز ديگري نيست، و تنها زيد زننده است نه
اختلاف نتيجه و اثر اعمال در دنيا و آخرت (335)
ديگــري، و تنهــا عمــرو زده شـده نه ديگري، و هم‌چنين مثال‌هاي ديگر.
و ليكــن هميــن افعــال در نشــأه سعــادت و شقاوت احكامي ديگر دارد، هم‌چنــان كه مي‌بينيم قرآن كريم گناهان را كه از نظر نظام دنيائي اي بسا خدمت به نفـس و كـام‌گيـري از لـذات بـاشـد ظلم بـه نفـس خـوانـده مـي‌فـرمـايد:
ـ «وَ ماظَلَمُونا وَ لكِنْ كانُوا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ،» (160 / اعراف)
ـ «وَ لا يَحيقُ الْمَكْرُ السَّيِّءُ اِلاّبِاَهْلِهِ،» (43 / فاطر)
ـ «اُنْظُــرْ كَيْـفَ كَذَبُوا عَليآ اَنْفُسِهِمْ،» (24 / انعام)
ـ «ثُمَّ قيلَ لَهُمْ اَيْنَ ما كُنْتُمْ تُشْرِكُونَ. مِنْ دُونِ اللّهِ قالُوا ضَلُّـوا عَنّا بَلْ لَمْ نَكُنْ نَـدْعُوا مِنْ قَبْلُ شَيْئا كَذلِكَ يُضِــلُّ اللّــهُ الْكــافِــريــنَ.» (73 و 74 / مؤمن)
و سخن كوتاه آن كه عالم مجازات نظامي جداگانه دارد، چه بسا مي‌شود كه يك عمل
(336) احكام حقوقي
در آن عالم مبدل به عملي ديگر مي‌شود، و چه بسا عملي كه از من سر زده مستند به ديگري مي‌شود، و چه بسا به فعلي حكمي مي‌شود غير آن حكمي كه در دنيا داشت، و هم‌چنين آثار ديگري كه مخـالـف با نظام عالم جسماني است.
و اين معنا نبايد باعث شود كه كسي توهم كند كه اگر اين مطلب را مسلم بگيريم بايد احكام عقل را در مورد اعمال و آثار آن به كلي باطل بدانيم و در اين صورت ديگر سنگ روي سنگ قرار نمي‌گيرد، بدين جهت جاي اين توهم نيست كه ما مي‌بينيم خداي سبحان هر جا استدلال خودش و يا ملائكه موكل بر امور را بر مجرمين در حال مرگ يا برزخ حكايت مي‌كند، و هم‌چنين هر جا امور قيامت و آتش و بهشت را نقل مي‌نمايد، همه جا به حجت‌هاي عقلي يعني حجت‌هائي كه عقل بشر با آن‌ها آشنا است استدلال مي‌كند، و همه جا بر اين نكته تكيه دارد، كه خــدا بـه حــق حكـم مي‌كند و هر كس هر چه كرده به كمال
اختلاف نتيجه و اثر اعمال در دنيا و آخرت (337)
و تمــام بــه او بـرمي‌گردد.
و از آن جمله مي‌فرمايد:
ـ «وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمواتِ وَ مَنْ فِي‌الاَْرْضِ اِلاّ مَنْ شاءَ اللّهُ ثُمَّ نُفِخَ فيهِ اُخْري فَاِذاهُمْ قِيامٌ يَنْظُروُنَ. وَ اَشْرَقَتِ الاَْرْضُ بِنُورِ رَبِّها وَ وُضِعَ الْكِتــابُ وَ جـيءَ بِالنَّبِيّيـنَ وَ الشُّهَـداءِ وَ قُضِـيَ بَيْنَهُـمْ بِـالْحَـقِّ وَ هُـمْ لايُظْلَمُونَ . وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْـسٍ مـا عَمِلَتْ وَ هُـوَ اَعْلَـمُ بِما يَفْعَلُونَ.»(68 تا 70 / زمر)
و نيز در قرآن اين خبر مكرر آمده كه خدا به زودي در قيامت در ميان مردم به حق داوري، و در آن‌چه اختلاف دارند به حق حكم مي‌كند، و در اين باب كلامي كه از شيطان حكايت فرموده كافي است كه گفت:
(338) احكام حقوقي
ـ «اِنَ‌اللّهَ‌وَعَدَكُمْ وَعْدَالْحَقِّ وَ وَعَدْتُّكُمْ فَاَخْلَفْتُكُمْ وَماكانَ ليعَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطانٍ اِلاّ اَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لي فَلا تَلُومُوني وَ لُومُوا اَنْفُسَكُمْ.» (22 / ابراهيم)
از اين جا مي‌فهميم كه هر چند ميان نشاه طبيعت و نشاه جزا همان‌طور كه گفتيم اختلاف روشني هست، وليكن چنان هم نيست كه حجت و دليل عقلي در نشاه اعمال و نشــاه جـزا بـاطـل بـاشـد، چيـزي كـه هسـت بـايـد بـا دقـت و تـدبـر حـل عقده كرد.
و چيزي كه اين عقده را مي‌گشايد، اين است كه خداي تعالي در دعوت مردم و ارشادشان به زبان خود آنان حرف زده، و در مخاطباتش با آنان و بياناتي كه براي آنان دارد، طبق عقول اجتماعي سخن گفته، و به اصول و قوانيني تمسك كرده، كه در عــالــم عبــوديــت و مــولــويــت دايــر اســت، خود را مولي و مردم را بنــدگــان، و انبياء را فرستادگاني به سوي بندگان شمرده، و با امــر و نهــي و بعــث و زجــر و
اختلاف نتيجه و اثر اعمال در دنيا و آخرت (339)
بشارت و انذار و وعده و تهديد و ساير ملحقات آن از قبيل عذاب، و مغفرت، و غيره ارتبــاط خــود را بــا آنان حفــظ فرموده است.
اين طريقه قرآن كريم است در سخن گفتن با مردم، و خود او تصريح مي‌فرمايد كه مسأله عظيم‌تر از آن توهم‌ها و خيالاتي است كه به ذهن مردم مي‌رسد، و چيزي است كه حوصله مردم گنجايش آن را ندارد، حقايقي است كه فهم بشر بدان احاطه نمي‌يابد، و به همين جهت آن حقايق را نازل و باز هم نازل كرده، تا هم افق با ادراك بشر شود، و در نتيجه آن مقداري كه خدا مي‌خواهد از آن حقايق و از تأويل اين كتاب عزيز بفهمند هم‌چنان كه فرموده: «وَ الْكِتابِ الْمُبينِ. اِنّا جَعَلْناهُ قُرْآنا عَرَبِيّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ. وَ اِنَّهُ في اُمِّ الْكِتابِ لَدَيْنا لَعَلِـيٌّ حَكيمٌ.» (2 تا 4 / زخرف)
پس قرآن كريم در خبر دادن از خصوصيات احكام جزا و آن چه مربوط به آن
(340) احكام حقوقي
است اعتمــادش بر احكــام كليــه عقــلائيــه است، كه در بيــن عقلا داير است، و اسـاسش مصـالح و مفــاسد است .
و لطف قضيه در اين جا است كه اين حقايق پنهان از سطح فهم‌هاي عادي با همه بلندي افقش قابل تطبيق با احكام عقلائي نامبرده‌است، و مي‌شود باآن‌ها توجيهش كرد.
آري عقل عملي اجتماعي هيچ امتناعي ندارد از اين كه بعضي از مفسدين را مثلاً به تمامي آثار سوئي كه بر عمل زشتش مترتب مي‌شود، و ضررهائي كه به اجتماع مي‌زند مؤاخذه نموده، مثلاً از قاتل تمامي حقوق اجتماعي كه به خاطر مرگ مقتول فوت شده، مطالبه كند، و يا اگر سنت زشتي در اجتماع باب كرده او را به تمامي زشتي‌هائي كه ديگران مبتلا مي‌شوند مؤاخذه كند.
در مثال اول حكم كند به اين كه آن چه مقتول گناه داشته به حسب اعتبار عقلي به
اختلاف نتيجه و اثر اعمال در دنيا و آخرت (341)
گردن قاتل است، و در مثال دوم حكم به اين كه تمامي گناهاني را كه افراد اجتماع به خاطر پيروي از سنت او انجام داده‌اند گناه خود او است، هر چند كه گناه يك يك آن افراد هم هست و همــان‌طور كه تك تك افـراد را مـؤاخـذه مي‌كند، او را نيز مؤاخذه مي‌نمايد.
و هم‌چنين ممكن است درباره كسي كه عملي را انجام داده حكم كند به اين كه انجام نداده، و يا در باره فعلي معين و محدود حكم كند به اين كه آن فعل نيست، و يا حسنات ديگران حسنات ما است، و يا اين كه انسان امثال آن حسنات را دارد، همه اين‌ها به مقتضاي مصالحي است كه موجود باشد.
پس قرآن كريم اين احكام عجيبي كه در باب جزا دارد از قبيل مجازات و يا پاداش انسان، به خاطر كاري كه ديگران كرده‌اند، و نسبت دادن فعل به كسي كه فاعل آن نيست، و فعلي را غير آن كردن و امثال آن را تعليل نموده، و با قوانين عقلائيه‌اي كه در
(342) احكام حقوقي
ظرف اجتماع و در سطح افكار عمومي جريان دارد توضيح مي‌دهد، هرچند كه بر حسب واقع و حقيقت نظامي دارد غير نظام عالم حس، و احكام اجتماعي و عقلائي محصور در چهار ديواري زندگي دنيا است و به زودي براي انسان چيزهائي كه در امروز برايش مستــور بــود كشــف مي‌شــود و ايــن كشــف در روز قيــامت اســت كه همه سرائر و بـاطـن‌ها ظـاهر مي‌شود.
هم‌چنان كه قرآن كريم:
ـ «وَلَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلي عِلْمٍ هُدًي وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ. هَلْ يَنْظُرُونَ اِلاّ تَـأْويلَـهُ يَــوْمَ يَـأْتي تَأْويلُهُ يَقُولُ الَّذينَ نَسُوهُ مِنْ‌قَبْلُ قَدْجآءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ.»
(52 و 53 / اعراف)
ـ «وَ ما كـانَ هـذَا الْقُــرْآنُ اَنْ يُفْتَــري مِــنْ دوُنِ اللّــهِ وَ لكِنْ تَصْديقَ الَّذي بَيْنَ يَدَيْهِ
اختلاف نتيجه و اثر اعمال در دنيا و آخرت (343)
وَ تَفْصيــلَ الْكِتــابِ لا رَيْــبَ فيــهِ مِـنْ رَبِّ الْعــالَميـنَ» ـ تا آن جا كه مي‌فرمــايــد: «بَلْ كَذَّبُوا بِمــا لَــمْ يُحيطُــوا بِعِلْمِــهِ وَ لَمّا يَــأْتِهِــمْ تَــأْويلُــهُ.» (37 تا 39 / يونس)
با اين بياني كه ذكر كرديم اختلافي كه در نظر ابتدائي ميان آيات مربوطه به اين احكام عجيب و ميان امثال آيه: «فَمَـنْ يَعْمَـلْ مِثْقـالَ ذَرَّةٍ خَيْرا يَـرَهُ، وَ مَـنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَـرّا يَـرَهُ،» (7 و 8 / زلزله) و آيه «كُلُّ امْرِءٍبِما كَسَبَ رَهينٌ،» (21 / طور) و آيه « اَنْ لَيْــسَ لِلاِْنْســانِ اِلاّ مــا سَعــي » (39 / نجم) و آيــه «اِنَّ اللّــهَ لا يَظْلِمُ النّاسَ شَيْئا،» (44 / يونس) و آيــات بسيــــاري ديگــر مـــوجـــود اســت بــرطــرف مي‌شــــود.
براي اين كه آيات دسته اول كه مورد بحث ما است حكم مي‌كند به اين كه گناهان كشته شده به ظلم، به گردن قاتل ظالم است، و وقتي به گردن او بود اگر مؤاخذه‌اش كنند، به گناهان خودش مؤاخذه‌اش كرده‌اند، و نيز آن آيات حكم مي‌كرد كه هر كس سنت بدي
(344) احكام حقوقي
باب كند پيروان آن سنت به تنهائي آن گناه را مرتكب نشده‌اند، باب كننده نيز مرتكب شده، پس يك معصيت دو معصيت است، و اگر حكم مي‌كرد به اين كه ياور ظالم در ظلمش و پيرو پيشواي‌ضلالت هر دو شريك در معصيتند، و مثل خود ظالم و پيشوا، فاعلند، قهرا مصداق آيه: «اَلاّ تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْري...،» (38/ نجم) و نظاير آن مي‌شوند، نه اين كه اين دو طايفه از حكم آيه نامبرده مستثنا باشند و يا مورد نقض آن واقع‌گردند.
آيـــــــه شــــــريفـــــــه:
«وَ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَـقِّ وَ هُـمْ لايُظْلَمـُونَ. وَ وُفِّيَتْ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ وَ هُــوَ اَعْلَــمُ بِمــا يَفْعَلُونَ،» (69 و 70 / زمر)
هم به همين معنا اشاره مي‌كند، چون جمله «و خدا به آن چه مي‌كردند داناتر است،» دلالت و يا حداقل اشعار به اين دارد كه پرداخت و دادن عمل هر كسي به وي برحسب علم
اختلاف نتيجه و اثر اعمال در دنيا و آخرت (345)
خدا و محاسبه‌اي است كه او از افعال خلق دارد، نه برحسب محاسبه‌اي كه خلق پيش خود دارند، چون خلق علم و عقل اين محاسبه را ندارند، زيرا خدا اين عقل را در دنيا از آنان سلب كرده، و در حكايت گفتار دوزخيان فرموده: «لَوْ كُنّا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما كُنّا في اَصْحابِ السَّعيرِ.» (10 / ملك) .
و نيز در آخـرت هم عقــل و علــم را از آنـان گرفته مي‌فرمايد:
ـ «وَ مَنْ كانَ فـي هذِه اَعْمـي فَهُـوَ فِـي الاْخِـرَةِ اَعْمـي وَ اَضَـلُّ سَبيــلاً،» (72 / اسراء)
ـ « نـارُ اللّهِ الْمُوقَـدَةُ الَّتي تَطَّلِعُ عَلَي الاَْفْئِدَة،» (6 و 7 / همزه)
و در تصديق اين گرفتن علم و عقل فرموده:
ـ «قالَتْ اُخْريهُمْ لاِوُليهُمْ رَبَّنــا هؤُلاآءِاَضَلُّونا فَاتِهِمْ عَذابا ضِعْفا مِنَ‌النّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْـــفٌ وَ لكِــنْ لا تَعْلَمُـــونَ،» (38 / اعراف)
(346) احكام حقوقي
كه در اين آيه براي همه متبوعان و تابعان عذاب دو چندان اثبات كرده، اما متبوعان براي اين كه هم خودشان گمراه بودند، و هم ديگران را گمراه كردند، و اما تابعان براي اين‌كه هم گمراه‌شدند و هم‌باپيروي متبوعين مكتب آنان‌را زنده‌نگه‌داشتند،وباعث رونق آن مكتب شـدنـد، آن گـاه مي‌فـرمـايد: هر دو طايفه نادانند. (1)

يكــي ديگــر از احكــام اعمــال ايـن است كه بـه حكـم آيـات زيـر اعمال بندگان
1- الميـزان ج 2 ، ص 261 .
ثبت اعمال و حفظ‌آن دردنيا و تجسم آن در آخرت (347)
محفـوظ و نـوشته شـده است، و روزي مجسم خواهد شد:
ـ «يَـوْمَ تَجِــدُ كُـلُّ نَفْـسٍ مـا عَمِلَـتْ مِـنْ خَيْـرٍ مُحْضَــرا،» (30 / آل‌عمران)
ـ «وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ اَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ اَمَدا بَعيدا،» (30 / آل‌عمران)
ـ «وَ كُلَّ اِنْسانٍ اَلْزَمْناهُ طائِرَهُ في عُنُقِه وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيمَةِ كِتابا يَلْقيهُ مَنْشُورا،» (13 / اسراء)
ـ «وَ نَكْتُبُ ماقَدَّمُوا وَ اثارَهُمْ وَ كُلَ‌شَيْ‌ءٍاَحْصَيْناهُ فياِمامٍ مُبينٍ،» (12 / يس)
ـ «لَقَدْ كُنْتَ‌فيغَفْلَةٍ‌مِنْ‌هذافَكَشَفْناعَنْكَ غِطائَكَ‌فَبَصَرُكَ‌الْيَوْمَ حَديدٌ،»(22 /ق)
و ما در سابق بحثي پيرامون تجسم اعمال گذرانديم. (1)
1- الميزان ج 2 ، ص 270 .
(348) احكام حقوقي

يكي ديگر از احكام اعمال اين است كه بين اعمال انسان و حوادثي كه رخ مي‌دهد ارتباط هست، البته منظور ما از اعمال تنها حركات و سكنات خارجيه‌اي است كه عنوان حسنــه و سيئــه دارند، نه حركات و سكناتي كه آثار هر جسم طبيعي است، به آيات زير تـوجـه فـرمائيد:
ـ «وَمااَصابَكُمْ مِنْ‌مُصيبَةٍ فَبِماكَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَيَعْفُوا عَنْ‌كَثيرٍ،» (30/شوري)
ـ « اِنَّ اللّـهَ لا يُغَيِّــرُ مــا بِقَــوْمٍ حَتّـي يُغَيِّــرُوا مـا بِـاَنْفُسِهِـمْ،» (11 / رعد)
ـ «ذلِكَ بِاَنَّ اللّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرا نِعْمَةً اَنْعَمَها عَلي قَوْمٍ حَتّي يُغَيِّرُوا ما بِاَنْفُسِهِمْ،»
رابطه انسان‌ها با اتفاقات و حوادث بد و خوب (349)
(53 / انعام)
و اين آيات ظاهر در اين است كه ميان اعمال و حوادث تا حدي ارتباط هست، اعمال خير و حوادث خير، و اعمال بد و حوادث بد.
و در كتــاب خــداي تعــالي دو آيــه هسـت كه مطلــب را تمــام كــرده، و به وجود اين ارتبـاط تصريح نموده است، يكي آيـه شـريفـه:
ـ «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُريآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ وَ الاَْرْضِ وَ لكِنْ كَذَّبُوا فَاَخَذْناهُمْ بِما كانُوا يَكْسِبُونَ،» (96 / اعراف)
و ديگري آيه:
(350) احكام حقوقي
ـ «ظَهَــرَ الْفَســادُ فِــي الْبَــرِّ وَ الْبَحْــرِ بِمــا كَسَبَــتْ اَيْدِي‌النّاسِ لِيُذيقَهُمْ بَعْــضَ الَّــذي عَمِلُــوا لَعَلَّهُـمْ يَــرْجِعُــونَ،» (41 / روم)
پس معلوم مي‌شود حوادثي كه در عالم حادث مي‌شود، تا حدي تابع اعمال مردم است، اگر نوع بشر بر طبق رضاي خداي عمل كند، و راه طاعت او را پيش گيرد، نزول خيرات و باز شدن درهاي بركات را در پي دارند، و اگر اين نوع از راه عبوديت منحرف گشته، ضلالت و فساد نيت را دنبال كنند، و اعمال زشت مرتكب گردند، بايد منتظر ظهور فساد در خشكي و دريا، و هلاكت امت‌ها، و سلب امنيت، و شيوع ظلم، و بروز جنگ‌ها، و ساير بدبختي‌ها باشند، بدبختي‌هائي كه راجع به انسان و اعمال انسان است، و همچنين بايد در انتظار ظهور مصائب و حوادث جوي، حوادثي كه مانند سيل و زلزله و صاعقه و طوفان و امثال آن كه خانمان برانداز است باشند، و خداي سبحان در كتاب مجيدش به
رابطه انسان‌ها با اتفاقات و حوادث بد و خوب (351)
عنوان نمونه داستان سيل عرم، و طوفان نوح، و صاعقه ثمود، و صرصر عاد، و از اين قبيل حوادث را ذكر فرموده است.
پس هر امتي كه طالح و فاسد شد قهرا در رذائل و گناهان فرومي‌رود، و خدا هم وبال آن چــه كرده بدو مي‌چشاند، و قهرا منتهي به هلاكت و نابوديشان مي‌شود، به اين آيــات تـوجه فرمائيد:
ـ «اَوَلَمْ يَسيرُوا فِي‌الاَْرْضِ فَيَنْظُرُواكَيْفَ كانَ‌عاقِبَةُ‌الَّذينَ كانُوامِنْ قَبْلِهِمْ كانُوا هُمْ اَشَدَّ مِنْهُمْ قُوَّةً وَ اثارا فِي الاَْرْضِ فَاَخَذَهُمُ اللّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما كانَ لَهُمْ مِـنَ اللّهِ مِنْ واقٍ.» (21 / مؤمن)
ـ «وَ اِذا اَرَدْنا اَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً اَمَرْنا مُتْرَفيها فَفَسَقُوا فيها فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ
(352) احكام حقوقي
فَدَمَّرْناها تَدْميرا.» (16 / اسراء)
ـ «ثُمَّ اَرْسَلْنا رُسُلَنا تَتْرا كُلَّ ما جاءَ اُمَّةً رَسُولُها كَذَّبُوهُ‌فَاَتْبَعْنا بَعْضَهُمْ بَعْضــا وَ جَعَلْنــاهُــمْ اَحـاديـثَ فَبُعْـدا لِقَـوْمٍ لا يُـؤْمِنُونَ.» (44 / مؤمنون)
ايــن آيــات همه راجع به امت طالحه بود، و معلوم است كه وضع امت صالحه خلاف اين وضع است. (1)
1- الميــزان ج 2 ، ص 271 .
رابطه انسان‌ها با اتفاقات و حوادث بد و خوب (353)

فرد هم مثل امت است، او نيز حسنه و سيئه و عذاب و نقمت دارد، چيزي كه هست بسيار مي‌شود كه فرد به نعمت اسلاف و نياكان خود متنعم مي‌شود، هم‌چنان كه به مظالم آنان معذب مي‌گردد، به آيات زير توجه فرمائيد:
ـ «قالَ اَنَايُوسُفُ وَهذااَخي قَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَيْنا اِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَ يَصْبِرْ فَاِنَّ اللّهَ لا يُضيعُ اَجْرَالْمُحْسِنينَ.» (90 / يوسف)
و مـراد از منتـي كـه خـدا بـر او نهـاد همـان ملك و عزت و نعمت‌هاي ديگر او است.
ـ «فَخَسَفْنــا بِــهِ وَ بِـــدارِهِ الاَْرْضَ،» (81 / قصص)
ـ «وَ جَعَلْنــا لَهُمْ لِسـانَ صِــدْقٍ عَلِيّـا،» (50 / مريم)
(354) احكام حقوقي
كه گويا منظور از ياد خير ذريه صالحه‌اي است كه مشمول انعام او باشند، هم‌چنان كه در جائي ديگــر فــرمــوده:
ـ «وَ جَعَلَها كَلِمَةً باقِيَةً في عَقِبِهِ،» (28 / زخرف)
ـ «وَ اَمَّا الْجِدارُ فَكانَ لِغُلامَيْنِ يَتيمَيْنِ فِي الْمَدينَةِ وَ كانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُما وَ كانَ اَبُوهُما صــالِحــا فَـاَرادَ رَبُّـكَ اَنْ يَبْلُغــا اَشُــدَّهُمـا وَ يَسْتَخْــرِجـا كَنْــزَهُمــا،» (82 / كهف)
ـ «وَ لْيَخْـشَ الَّـذينَ لَـوْ تَـرَكُـوا مِـنْ خَلْفِهِـمْ ذُرِّيَّةً ضِعافا خافُوا عَلَيْهِمْ.» (9 / نساء)
و مــراد از ايــن ذريــه هــر نســل آينــده‌اي اسـت كه گـرفتـار آثار شوم ظلم نياكان خود مي‌شوند. (1)
1- الميزان ج 2 ، ص 272 .
تسري اعمال خوب و بد نياكان به آيندگان (355)

و سخن كوتاه اين كه وقتي خداي عز و جل نعمتي را بر امتي يا فردي افاضه فرمود، اگر آن امت و يا آن فرد صالح باشد، آن نعمت در واقع هم نعمتي بوده كه خدا بر او انعام فرموده، و يا امتحاني بوده كه خواسته او را به اين وسيله بيازمايد، هم‌چنان كه از سليمــان حكــايت كـرده است كه گفت:
ـ «هذا مِنْ فَضْلِ رَبّي لِيَبْلُوَني ءَاَشْكُرُ اَمْ اَكْفُرُ وَ مَنْ شَكَرَ فَاِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِه وَ مَنْ كَفَرَ فَــاِنَّ رَبّــي غَنِــيٌّ كَــريــمٌ،» (40 / نمـل) و نيـــز فــرمـوده:
(356) احكام حقوقي
ـ «لَئِــنْ شَكَـرْتُـمْ لاََزيـدَنَّكُـمْ وَ لَئِـنْ كَفَـرْتُـمْ اِنَّ عَــذابــي لَشَــديــدٌ!» (7 / ابراهيم)
و اين آيه نظير آيه قبلش دلالت دارد بر اين كه خود عمل شكر، يكي از اعمال صالحه‌اي است كه نعمت را در پي دارد.
و اگر صــالـح و بــد بــاشــد، نعمتــي كه خــدا بــه او داده بــه ظـاهـر نعمت است، و در واقع مكري است كه در حقش كرده، و استدراج و املا است، چنان‌كه در باره (نيــرنــگ) در كـلام مجيـدش فرموده:
ـ «وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُاللّهُ وَ اللّهُ خَيْرُ الْمكِرينَ،» (30 / انفال)
و دربــاره استــدراج و امــــــلا فــرمــوده:
ـ «سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ‌حَيْثُ‌لايَعْلَمُونَ. وَاُمْلي لَهُمْ اِنَّ كَيْدي مَتينٌ،» (182و183/ اعراف)
و نيــز فـرمـوده:
آزمايش الهي باارسال نعمت بر يك فرد يااجتماع (357)
ـ «وَ لَقَدْ فَتَنّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ.» (17/دخان)(1)

و وقتي بلاها و مصائب يكي پس از ديگري مي‌رسد، مردم در مقابل اين نيز مانند نعمت‌ها دو جورند، اگر مردمي و يا فردي باشند صالح، اين مصيبت‌ها براي آنان فتنه و آزمايش است، و خدا به وسيله آن بندگان خود را مي‌آزمايد، تا خبيث از طيب و پاك از ناپاك جدا و متمايز شود، و مثل امت صالحه و فرد صالح كه گرفتار آن‌ها مي‌گردد، مثل طــلا اســت كــه گــرفتـار بوته آتش و محك آزمايش مي‌شود، تا خالصش از ناخالص و خـــدا در ايــن بــاره فـرمــوده:
1- الميزان ج 2 ، ص 273 .
(358) احكام حقوقي
مشخــص شــود.
ـ «اَحَسِبَ النّاسُ اَنْ يُتْرَكُوا اَنْ يَقُولُوا امَنّا وَ هُمْ لا يُفْتَنُونَ. وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَيَعْلَمَنَّ اللّهُ الَّذينَ‌صَدَقُوا وَ لَيَعْلَمَنَّ الْكاذِبينَ. اَمْ حَسِبَ الَّذينَ يَعْمَلُــونَ السَّيِّئــاتِ اَنْ يَسْبِقُــونا ســاءَمـا يَحْكُمُـونَ،» (2 تا 4 / عنكبوت)
و نيز فرموده:
ـ «وَ تِلْكَ الاَْيّامُ نُداوِلُها بَيْنَ النّاسِ وَ لِيَعْلَمَ اللّهُ الَّذينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدآءَ.» (140 / آل‌عمران)
آزمايش انسان‌هابه ارسال بلاها و مصايب (359)
و اگر قوم و فردي كه به آن گرفتاري‌ها و مصائب گرفتار شده‌اند طالح و بدكار باشند، خود اين حوادث عذاب و كيفري است كه در مقابل اعمال خود مي‌بينند، و آيات سـابق نيـز بر اين معنـا دلالـت داشت.
پس اين هم يكي از احكام عمل آدمي است، كه به صورت حوادث نيك و بد در مي‌آيد، و عــايـد صـاحـب عمــل مي‌شـــود:
و اما اين آيه شريفه كه مي‌فرمايد:
ـ «وَ لَوْ لا اَنْ يَكُونَ النّاسُ اُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفا مِنْ فِضَّـةٍ وَ مَعارِجَ عَلَيْها يَظْهَروُنَ. وَ لِبُيُوتِهِمْ اَبْـوابا وَ سُـرُرا عَلَيْهـا يَتَّكِؤُنَ. وَ زُخْـرُفا وَ اِنْ
(360) احكام حقوقي
كُـلُّ ذلِــكَ لَمّا مَتــاعُ الْحَيـوةِ الـدُّنْيـا وَ الاْخِـرَةُ عِنْدَ رَبِّكَ لِلْمُتَّقينَ» (33 تا 35 / زخرف)
نظري به بحث ما ندارد، بلكه مراد از آن (واللّه اعلم) مذمت دنيا و سرگرمي‌هاي آن است، مي‌خواهد بفرمايد لذات دنيا در برابر نعمت‌هائي كه نزد خداي سبحان است قدر و قيمتي ندارد، و به همين جهت خداي تعالي آن را به كفار مي‌دهد، و از آخرت نمي‌دهد، و قدر و قيمت هر چه هست در زندگي آخرت است، و اگر نبود كه افراد انسان مثل همــديگــرند و مسـاعي‌شـان يكـي و نظيـر هم است، هــر آينــه زندگي دنيا را مخصوص كفار مي‌كرد. (1)
1- الميــــزان ج 2 ، ص 274 .
آزمايش انسان‌هابه ارسال بلاها و مصايب (361)

حال اگر كسي بگويد: حوادث عمومي و مخصوصا از قبيل سيل‌ها، و زلزله‌ها، و بيماري‌هاي واگير، و جنگ و جدال‌ها، هر يك براي خود علل طبيعي دارد، عللي كه اختصاص به يك قوم و دو قوم ندارد، هر وقت و هر جا آن علل پيدا شد، معلولشان هم پيدا مي‌شود، چه مردم آن جا صالح باشند و چه طالح، و بنابراين ديگر معنا ندارد پيدايش آن‌ها را به اعمال خوب و بد تعليل و توجيه كنيم، و اين‌گونه تعليل‌ها
(362) احكام حقوقي
فرضيه‌هائي است ديني كه با واقع مطابقت ندارد، در پاسخ مي‌گوئيم: اين يك اشكال فلسفي است كه منافاتي با بحث تفسيري ما كه مربوط است به آن چه از كلام خدا استفاده مي‌شود ندارد، و ما به زودي اين اشكال را در بحث فلسفي جداگانه‌اي در تفسير آيه: «وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْقُريآ امَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّمآءِ،» (96 / اعراف) به طور مفصل متعرض مي‌شويم ان‌شاءاللّه .
(و خلاصه بحثي كه در آن جا خواهيم كرد اين است كه اين اشكال ناشي از بدفهمي و عدم توجه به منطق قرآن است، و اهل قرآن خيال كرده‌اند اين كه قرآن و اهل آن اعمال نيك و بد مردم را باعث حدوث حوادثي نيك و بد مي‌دانند، مي‌خواهند به كلي علل طبيعي را از عليت انداخته و تأثير آن‌ها را انكار كنند، و يا بگويند همان‌طور كه علل طبيعي عليت دارد، اين اعمال هم دارد، در حالي كه چنين نيست، اعتقاد به تأثير افعال كه جاي خود دارد، حتي قرآن و اهل آن و بلكه عموم
علل‌طبيعي‌حوادث‌ماوراءطبيعت‌ونظام‌اعمال‌انسان‌ها (363)
خداپرستان با اثبات صانع نمي‌خواهند قانون عليت و معلوليت عمومي را انكار كنند و بگويند آنچه اتفاق مي‌افتد صرف اتفاق است، و حتي نمي‌خواهند خداي‌تعالي را در پديد آمدن حوادث شريك علل طبيعي بدانند، بعضي از حوادث را به علل طبيعي مستند كنند، و بعضي ديگر را به خداي تعالي نسبت دهند.
بلكه منظورشان در هر دو مرحله اثبات علتي است، در طول علل طبيعي، اثبات عاملي است معنوي، فوق عوامل مادي، مي‌خواهند بگويند، هم علل طبيعي دست اندر كارند، و هم افعال بندگان و هم خود خداي تعالي، اما به طور ترتيب، نزديك‌ترين علت به حدوث حوادث، علل طبيعي است، و باعث به كار افتادن عـوامـل، رحمـت و غضـب الهـي است، و باعث جلب رحمت و فوران غضب الهي، اعمال نيــك و بد انسان‌ها است نظير نامه نوشتن كه يك عمل است، هم به نــوك قلم نسبتش مي‌دهيـم، و هـم بـه خود قلم، و هم دست و پنجه نويسنده و هم به خود او.)(1)
(364) احكام حقوقي

حال خواهي پرسيد: منظور از اين حرف چيست؟ مي‌گوييم همان‌طور كه در بحث از نبوت عامه گفتيم، خداي تعالي كه عالم كون را آفريد، و به راه انداخت، انسان را هم به سوي سعادت هستي و كمال زندگيش به راه انداخته، و معلوم است كه يكي از مراحل اين نوع در مسيرش به سوي سعادت، مرحله عمل او است: كه اگر بشر در اين مرحله دچار مانعي بشود، كه او را از سير به سوي سعادت متوقف نموده، و مشرف به هلاكت
1- الميـــــــــــــــــــــزان ج 2 ، ص 275 .
مفهوم مراقبت خدا از اعمال انسان‌ها (365)
و نابودي سازد، خداي تعالي در مقابل آن مانع چيزي قرار مي‌دهد تا آن مانع را برطرف كند، و اگر آن مانع جزئي از همين انسان‌ها است آن جزء فاسد را از بين مي‌برد، نظير مزاج بدني كه همواره در جنگ با عوارض و بيمارهائي است، كه يا همه بدن و يا عضوي از آن را تهديد مي‌كند، اگر بتواند آن بيماري را ريشه كن مي‌كند، و اگر نتوانست عاجز ماند بدن و يا آن عضو را رها مي‌كند، تا به كلي از كار بيفتد.
و مشاهده و تجربه اين معنا را اثبات كرده، كه صانع عالم هر نوع از انواع صنع و تكوين را مجهز به اسلحه دفاع از آفات و فسادهائي كرده كه متوجه به سوي او است، و معنا ندارد كه تمامي موجودات مسلح به اين نوع اسلحه باشند، و تنها نوع و يا فرد انسان از كليت مستثنا باشد و نيز اثبات كرده كه هر موجود نوعي را به دشمني گرفتار كرده، تا دفاع از خود و دور كردن دشمن وادارش كند به اين كه قواي وجودي خود را به
(366) احكام حقوقي
كار بگيرد، و از اين راه وجودش كامل شود و به آن غايت و سعادتي كه برايش در نظر گــرفتــه شده برسد، وقتي وضع همه موجودات اين‌طور است چگــونــه ممكــن اســت انسان اين‌طور نباشد، و عالم صنع نسبت به خصوص او بي‌اعتنائي كرده باشد.
اين همـان معنائي است كه آيه شريفه:
«وَ ما خَلَقْنَا السَّمواتِ وَ الاَْرْضَ وَ ما بَيْنَهُما لاعِبينَ. ما خَلَقْناهُما اِلاّ بِالْحَقِّ وَ لكِنَّ اَكْثَـرَهُـمْ لا يَعْلَمُـونَ،» (38 و 39 / دخان)
و نيـز آيــه شـريفـه :
ـ «وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الاَْرْضَ وَ مـا بَيْنَهُمـا باطِـلاً ذلِـكَ ظَـنُّ الَّذينَ كَفَـروُا فَوَيْلٌ لِلَّذينَ كَفَروُا،» (27 / ص)
پس همان‌طور كه يك صنعتگر اگر چيزي را به عنوان سرگرمي و تفريح بسازد،
مفهوم مراقبت خدا از اعمال انسان‌ها (367)
بدون اين كه عنايتي و حاجتي به آن داشته باشد، همين كه آن را ساخت ارتباطش با آن قطع مي‌شود، و ديگر اعتنائي به آن ندارد كه چه مي‌شود و در كدام خاكروبه مي‌افتد، و فاسد مي‌شود، و اما اگر چيزي را براي منظوري بسازد، همواره مراقب آن خواهد بود، و آن را زيرنظر مي‌گيرد، تا اگر خطري كه آن را از صلاحيت به كار بردن در آن منظور ساقط مي‌كند تهديدش كرد، از آن خطر جلوگيري كند، و به اين منظور اگر صلاح ديد از يكي از اجزاي آن كه در نتيجه دادنش مؤثر است صرف‌نظر مي‌كند، و يا جزئي ديگر به آن اضافه مي‌كند، و يا اگر ديد ديگر منظورش را تأمين نمي‌كند، اوراقش نموده، از نو آن را مي‌سازد، و صنعت جديدي درست مي‌كند.
وضع خلقت آسمان‌ها و زمين و موجودات در آن‌ها كه يكي از آن‌ها انسان است نيز چنين است، خداي تعــالي آن چــه را خلــق كــرده عبــث و بيهوده خلق نكرده، بلكه
(368) احكام حقوقي
بــراي اين خلــق كــرده كه به حد كمالش برساند، و دوباره به سوي خودش برگرداند، هــم‌چنــان كــه فرمود:
ـ «اَفَحَسِبْتُــمْ اَنَّمــا خَلَقْنــاكُـمْ عَبَثـا وَ اَنَّكُــمْ اِلَيْنـا لا تُـرْجَعُـونَ،» (115 / مؤمنون)
و نيـــز فــرمــوده:
ـ «وَ اَنَّ اِلي رَبِّكَ الْمُنْتَهي!» (42 / نجــم)
و وقتي وضع بدين قرار باشد، بديهي است كه عنايت الهيه بايد شامل انسان نيز بشود، و او را مانند ساير مخلوقاتش به آن غايتي كه براي رسيدن به آن غايتش آفريده برساند، و براي رساندنش به آن غايت نخست او را دعوت و ارشاد كند، و سپس امتحان و ابتلاء را در كارش اعمال كند، و اگر از اين راه هم نشد آن كسي كه غايت خلقت در او باطل شده، و ديگر وجودش به آن غايت نمي‌رسد، و هدايت به دردش نمي‌خورد، آن كس
مفهوم مراقبت خدا از اعمال انسان‌ها (369)
را هــلاك سـازد، و ايـن هــلاك سـاختـن خـود مـايـه اتقـان در فرد و در نوع است، به سـرنـوشت امتــي خـاتمـه مي‌دهــد، و ديگــران را از شــر آن امــت راحــت مي‌كنــد.
هــم‌چنــــان كــه فــــرمــــوده:
«وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُوالرَّحْمَةِ اِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُـمْ ما يَشآءُ كَمآاَنْشَأَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ ءَاخَرينَ،» (133 / انعام)
دقــت در جملــه «وَ رَبُّــكَ الْغَنِــيُّ ذُوالرَّحْمَةِ ـ پروردگار تو بي‌نيــاز و داراي رحمـت است،» را فرامـوش نفـرمـائيـد.(1)

1- الميــــزان ج 2 ، ص 276 .
(370) احكام حقوقي
و اين سنت يعني سنت ابتلاء و انتقام سنتي رباني است كه در كتاب خود آن را سنتي شكست‌ناپذير و غير مقهور خوانده، و غــالــب و منصــورش معـرفـي نموده، فرموده:
ـ «وَ ما اَصابَكُمْ مِنْ مُصيبَةٍ فَبِما كَسَبَتْ اَيْديكُمْ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثيرٍ. وَ ما اَنْتُـمْ بِمُعْجِزينَ فِي الاَْرْضِ وَ مـا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّـهِ مِـنْ وَلِـيٍّ وَ لا نَصيرٍ،» (30 و 31 / شوري)
و نيــــز فــرمــوده:
ـ «وَ لَقَــدْ سَبَقَـتْ كَلِمَتُنـا لِعِبـادِنَـا الْمُرْسَلينَ. اِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنْصُوروُنَ . وَ اِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ.» (171 تا 173 / صافات) (1)
1- الميزان ج 2 ، ص 278 .
مفهوم مراقبت خدا از اعمال انسان‌ها (371)

يكي از احكام اعمال آدمي اين است كه پاره‌اي از گناهان، حسنات دنيا و آخرت را حبط مي‌كند، مانند ارتداد كه آيه شريفه: «وَ مَنْ‌يَرْتَدِدْمِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَاوُلئِكَ حَبِطَتْ اَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الاْخِرَةِ...،» (217 / بقره) آن را باعث حبط اعمال در
(372)
دنيا و آخرت معرفي كرده، و يكي ديگر كفر است كفر به آيات خدا و عناد به خرج دادن نسبت به آن كه آن نيز به حكم آيه: «اِنَ‌الَّذينَ يَكْفُرُونَ بِآياتِ‌اللّهِ وَ يَقْتُلُونَ النَّبِيّينَ بِغَيْرِحَقٍّ وَ يَقْتُلُونَ‌الَّذينَ يَأْمُرُونَ‌بِالْقِسْطِ مِنَ النّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ‌اَليمٍ. اوُلئِكَ الَّذينَ حَبِطَــتْ اَعْمـالُهُـمْ فِـي الـدُّنْيـا وَ الاْخِـرَةِ،» بـاعث حبط اعمال در دنيا و آخرت است. (1)

و هم‌چنين در مقابل آن دو گناه بعضي از اطاعت‌ها و اعمال نيك هست، كه اثر
1- الميزان ج 2 ، ص 257 .
مقدمه (373)
گناهان را هم در دنيا محو مي‌كند و هم در آخرت، مانند اسلام و توبه، به دليل آيه شريفه: «قُلْ ياعِبادِيَ‌الَّذينَ اَسْرَفُوا عَلي اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوامِنْ رَحْمَةِ اللّهِ اِنَّ اللّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ. وَ اَنيبُوا اِلي رَبِّكُمْ وَ اَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَأْتِيَكُمُ‌الْعَذابُ ثُمَّ لا تُنْصَروُنَ. وَ اتَّبِعُوا اَحْسَنَ ما اُنْزِلَ اِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ،» (53 تا 55 / زمر) و آيــه شــريفــه: «فَمَــنِ اتَّبَــعَ هُــدايَ فَــلا يَضِــلُّ وَ لايَشْقي. وَ مَنْ اَعْرَضَ عَنْ ذِكْـري فَــاِنَّ لَـهُ مَعيشَةً ضَنْكا وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيمَــةِ اَعْمــي.» (123 و 124 / طه) (1)

1- الميـــــــــــــــزان ج 2 ، ص 258 .
(374) احكام حقوقي
و نيز بعضي از گناهان است كه بعضي از حسنات را حبط مي‌كند مانند دشمني با رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله كه به حكم آيه شريفه: «اِنَّ الَّذينَ كَفَروُا وَ صَـدُّوا عَنْ سَبيـلِ اللّهِ وَ شاقُّواالرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدي لَنْ يَضُرُّوا اللّهَ شَيْئا وَ سَيُحْبِطُ اَعْمالَهُمْ. يا اَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اَطيعُوا اللّهَ وَ اَطيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا اَعْمالَكُمْ،» (32 و 33 / محمّد) باعث حبط بعضي از حسنات مي‌شود، چون مقابله ميان دو آيه اقتضا مي‌كند كه امر به اطاعت از رسول در مقابل و به معناي نهي از مشاقه با رسول بوده است. و نيز ابطال در آيه دوم معنـاي حبط در آيـه اول بـاشـد.
و نيز مانند صدا بلند كردن در حضور رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌و‌آله كه به حكم آيه شريفه: «يا اَيُّهَا الَّذيـنَ امَنُـوا لا تَرْفَعـوُا اَصْواتَكُـمْ فَوْقَ صَوْتِ‌النَّبِـيِّ وَ لاتَجْهَروُا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُـــمْ لِبَعْــضٍ اَنْ تَحْبَــطَ اَعْمـــالُكُــمْ وَ اَنْتُـــمْ لا تَشْعُــروُنَ.» (2 / حجرات)(1)
حبط بعض حسنات با بعض سيئات (375)

و نيز بعضي از كارهاي نيك است كه اثر بعضي از گناهان را از بين مي‌برد مانند نمازهاي واجب كه به حكم آيه شريفه: «وَ اَقِمِ الصَّلوةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفا مِنَ الَّيْلِ اِنَّ الْحَسَنتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ،» (114 / هود) باعث محو سيئات مي‌گردد و مانند حج كه به حكم آيه شريفه: «فَمَنْ تَعَجَّلَ في يَوْمَيْنِ‌فَلا اِثْمَ عَلَيْهِ،» (203 / بقره) و نيز مانند اجتناب از گناهان كبيره كه به حكم آيه شريفه: «اِنْ‌تَجْتَنِبُوا كَبآئِرَ ماتُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ
1- الميزان ج 2 ، ص 258 .
(376) احكام حقوقي
سَيِّئاتِكُمْ،» (31 / نساء) باعث محو سيئات مي‌شود، و نيز به حكم آيه شريفه: «اَلَّذينَ يَجْتَنِبُونَ كَبائِرَ الاِْثْمِ وَ الْفَواحِشَ اِلاَّ اللَّمَمَ اِنَّ رَبَّكَ واسِعُ الْمَغْفِرَةِ،» (32 / نجم) باعث محو اثر گناهان كوچك مي‌شود. (1)

و نيز بعضي از گناهان است كه حسنات صاحبش را به ديگران منتقل مي‌كند، مانند قتل كه خداي تعالي درباره‌اش فرموده: «اِنّي اُريدُ اَنْ تَبُوآءَ بِاِثْمي وَ اِثْمِكَ،» (29 / مائده)
1- الميـــزان ج 2 ، ص 259 .
انتقال حسنات فرد به فرد ديگر (377)
و اين معنــا دربــاره غيبت و بهتان و گناهاني ديگر در روايات وارده از رسول خدا و ائمــه اهـل بيـت عليهم‌السلام نقـل شده .(1)
طاعت‌هاي موجب انتقال گناهان فرد به ديگري
و هم‌چنين بعضي‌از طاعت‌هاهست‌كه گناهان صاحبش‌را به غيرمنتقل‌مي‌سازد. (2)
انتقــال مثـل سيئــات نـه عيـن سيئـــات
1- الميزان ج 2 ، ص 259 .
2- الميزان ج 2 ، ص 259 .
(378) احكام حقوقي
و نيز بعضي از گناهان است كه مثل سيئات غير را به انسان منتقل مي‌كند، نه عين آن را، مانند گمــراه كــردن مــردم كــه به حكم آيه: «لِيَحْمِلُوا اَوْزارَهُمْ كامِلَةً يَوْمَ الْقِيمَةِ وَ مِنْ اَوْزارِ الَّذينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ،» (25 / نحل) و نيز فرموده: «وَ لَيَحْمِلُنَّ اَثْقـالَهُـمْ وَ اَثْقـالاً مَـعَ اَثْقـالِهِمْ.» (13/عنكبوت)(1)

و هم‌چنين بعضـي از اطـاعـت‌ها هست كه مثـل حسنـات ديگــران را به انسان منتقـل مي‌كنـد، نـه عيـن آن‌هـا را، و قـرآن در ايـن بـاره فـرمـود: «وَ نَكْتُـبُ ما قَـدَّمُـوا
1- الميزان ج 2 ، ص 259 .
انتقال حسنات فرد به فرد ديگر (379)
وَ اثــــــــارَهُـــــمْ.»(12 / يـــــس)(1)

بــاز پـاره‌اي از گنـاهـان است كه بـاعـث دو چنـدان شـدن عـذاب مي‌شـود، و قرآن در اين باره فرموده: «اِذا لاََذَقْناكَ ضِعْفَ الْحَيوةِ وَ ضِعْفَ الْمَماتِ،» (75 / اسراء) و نيز فـرمـوده: «يُضـاعَـفْ لَهَـا الْعَــذابُ ضِعْفَيْــنِ.» (30 / احـزاب)(2)
طــاعـات مـوجـب دوچنــدان شـدن ثواب
1- الميزان ج 2 ، ص 260 .
2- الميزان ج 2 ، ص 260 .
(380) احكام حقوقي
و هم‌چنين پاره‌اي از طاعت‌ها هست كه باعث دو چندان شدن ثواب مي‌شود، مانند انفــاق در راه خــدا كــه دربــاره‌اش فــرمــوده: « مَثَـلُ الَّــذيـنَ يُنْفِقُـونَ اَمْـوالَهُـمْ فـي سَبيـلِ اللّـهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ في كُلَّ سُنْبُلَةٍ مِأَةُ حَبَّةٍ... .» (261 / بقره)
و نظيــر اين تعبيــر در دو آيــه زيــر آمده:
«اوُلئِكَ يُؤْتَوْنَ اَجْرَهُمْ مَرَّتَيْنِ،» (54 / قصص)
«يُـؤْتِكُـمْ كِفْلَيْـنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ نُورا تَمْشُونَ بِهِ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ،» (28 / حديد)
علاوه براين‌كه به‌حكم آيه شريفه «مَنْ جآءَ بِالْحَسَنَةِ‌فَلَهُ عَشْرُ اَمْثالِها،» (160 / انعام) به طــور كلي كـارهـاي نيـك پاداش مكرر دارد. (1)
1- الميزان ج 2 ، ص 260 .
طاعات موجب دو چندان شدن ثواب (381)

و نيز پاره‌اي از حسنات هست كه سيئات را مبدل به حسنات مي‌كند، و خداي تعالي در اين باره فرموده: «اِلاّ مَنْ تابَ وَ امَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحا فَاُولئِكَ يُبَدِّلُ‌اللّهُ سَيِّاتِهِمْ حَسَنــاتٍ.» (70 / فـرقـان)(1)

و نيز پاره‌اي از حسنات است كه باعث مي‌شود نظيرش عايد ديگري هم بشود، و در
1- الميــــــــزان ج 2 ، ص 260 .
(382) احكام حقوقي
اين باره فرموده: «وَالَّذينَ امَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّيَّتُهُمْ بِايمانٍ اَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَ ما اَلَتْناهُمْ مِنْ عَمَلِهِمْ مِنْ شَيْ‌ءٍ كُلُّ امْرِءٍبِما كَسَبَ رَهينٌ.» (21 / طور)
ممكــن است اگــر در قــرآن بگــرديم نظير اين معنا را در گناهان نيز پيدا كنيم، مانند ظلم به ايتام كه باعث مي‌شــود فرزند خود انسان يتيم شود، و نظير آن ستم در فــرزنــدان ستمگــر جـريـان يـابـد، كه در ايـن بــاره مي‌فـرمـايــد: «وَ لْيَخْشَ الَّذينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعافا خافُوا عَلَيْهِمْ.» (9 / نساء)(1)

1- الميزان ج 2 ، ص 261 .
تحويل حسنات فردبه‌فردديگرواخذسيئات‌وبرعكس (383)
و باز پاره‌اي حسنات است كه سيئات صاحبش را به ديگري و حسنات آن ديگري را به وي مي‌دهد هم‌چنان كه پاره‌اي از سيئات است كه حسنات صاحبش را به ديگري و سيئــات ديگــري را بـه او مي‌دهـد، و ايـن از عجـايـب امـر جـزا و استحقـاق است. (1)
1- الميزان ج 2 ، ص 261 .
(384) احكام حقوقي

يكي ديگر از احكام اعمال از حيث سعادت و شقاوت اين است كه عوامل سعادت بر عوامل شقاوت غلبه دارد، و بر آن فائق است، و از طايفه اول هر صفت و خصوصيت جميله‌اي چون فتح و پيروزي و ثبات و استقرار و امنيت و بقا است، هم‌چنان كه مقابلات اين صفــات يعنـي بـي‌دوامـي و بطـلان و تزلزل و ترس و زوال و مغلوبيت و نظاير آن
(385)
از جملــه عـوامـل طـايفه دوم است.
و آيــات قــرآنـي در اين معنــا بسيــار زيــاد اســت، و در اين باره كافي است آيــات زيــر را از نظــر بگـــذراني:
ـ «...مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ اَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ. تُؤْتياُكُلَها كُلَّ حينٍ بِأِذْنِ رَبِّها وَ يَضْرِبُ‌اللّهُ الاَْمْثالَ لِلنّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ. وَ مَثَلُ كَلِمَةٍ خَبيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الاَْرْضِ ما لَها مِنْ قَرارٍ. يُثَبِّتُ اللّهُ الَّذينَ ءَامَنُوا بِالْقَوْلِ الثّابِتِ فِي الْحَيوةِ الدُّنْيا وَ فِي الاْخِرَةِ وَ يُضِلُّ اللّهُ الظّلِمينَ وَ يَفْعَلُ اللّهُ ما يَشاءُ!» (24 تا 27 / ابراهيم)
در اين آيه شريفه حق را به درختي طيب و ريشه‌دار و بارور، و باطل را به بوته‌اي
(386) احكام حقوقي
خبيــث و بي‌ريشــه و بــي‌دوام و بي‌خــاصيت مثل زده است، «لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَ يُبْطِلَ الْباطِلَ،» (8 / انفال) «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْـــوي،» (132 / طه) سرانجام از آن تقوا است، «وَ لَقَدْ سَبَقَتْ كَلِمَتُنــا لِعِبــادِنَــا الْمُــرْسَليــنَ . اِنَّهُــمْ لَهُـمُ الْمَنْصُوروُنَ . وَ اِنَّ جُنْدَنا لَهُمُ الْغالِبُونَ،» (171 تا 173 / صــافــات) و «وَ اللّــهُ غــالِــبٌ عَليآ اَمْرِه وَ لكِنَّ اَكْثَرَ النّاسِ لا يَعْلَمُــونَ،» (21 / يـوسـف) و آيـــاتي ديگـــر نظيـــر ايــن‌هــا.
و اين كه در ذيل آيه اخير فرموده: وليكن بيشتر مردم نمي‌دانند، خود اشعار به اين دارد كه اين غلبه خدائي طوري نيست كه همه مردم آن را بفهمند، بلكه اكثر مردم نسبت بدان جاهلند، و اگر اين غلبه غلبه محسوس بود، همه آن را مي‌ديدند، و ديگر معنا نداشت بفرمايد: بيشتر مردم نمي‌دانند، پس غلبه نامبرده از دو جهت براي اكثريت مردم مجهول است، و آن‌ها كه منكر آنند انكارشان از دو جهت است.
غلبه عوامل سعادت بر عوامل شقاوت (387)
اول اين كه فكر انسان محدود است و تنها پيش پاي خود را مي‌بيند، و مي‌فهمد، و اما اموري كه از نظر او غايب است نمي‌بيند، او هر چه مي‌گويد درباره وضع روز حاضرش مي‌گويد، و از آينده خود غافل است، تنها دولت يك روزه را دولت و غلبه يك ساعته را غلبه مي‌داند، و عمر كوتاه خود و زندگي اندك خويش را معيار و مقياس قــرار داده، بر طبـق آن بر لـه يا عليـه كل جهان حكم مي‌كند.
اما خداي سبحان كه محيط به زمان و مكان، و حاكم بر دنيا و آخرت، و قيوم بر هر چيز است، وقتي حكمي مي‌كند حكمش فصل، و چون قضائي مي‌راند قضايش حتم است، دنيا و عقبي نسبت به او حاضر، و عالم واحدي است، او ترس فوت ندارد، و به همين جهت در هيچ امري عجله نمي‌كند، پس ممكن است ـ بلكه واقع هم شده ـ كه فساد يك روز را وسيله اصلاح عمري، و يا محروميت فردي را وسيله رستگاري امتي قرار دهد،
(388) احكام حقوقي
آن وقت جاهل تنگ نظر خيال مي‌كند كه وضع آن يك فرد خدا را به ستوه آورده، و خدا نتوانسته آن را اصلاح كند، و يا فكر مي‌كنند خدا مغلوب هم مي‌شود، و كساني مي‌توانند از او پيشي بگيرند، و چه بد حكمي است كه مي‌رانند!
نمي‌دانند كه خداي سبحان همان‌طور كه يك قطعه زمان را مي‌بيند، سراپاي سلسله زمان را هم مي‌بيند، و همان‌طور كه بر يك فرد از خلق خود حكم مي‌كند، بر تمامي خلق نيز حكم مي‌كند، هيچ كاري او را از كارهائي ديگر باز نمي‌دارد و حفظ زمين و آسمان خسته‌اش نمي‌كند، خدائي است علي و عظيم، همــو است كه با پيـامبـرش مي‌فـرمـايد:
ـ «لا يَغُــرَّنَّــكَ تَقَلُّبُ الَّـذينَ كَفَرُوا فِي الْبِلادِ. مَتاعٌ قَليلٌ ثُمَّ مَأْويهُمْ جَهَنَّمُ وَ بِئْسَ الْمِهادُ.» (196 و 197 / آل‌عمران)(1)
1- الميزان ج 2 ، ص 278 .
غلبه عوامل سعادت بر عوامل شقاوت (389)

دوم اين كه غلبه معنويات غير غلبه جسمانيات است، چون غلبه جسمانيات اين است كه مسلط بر افعال شود، و آن را منقاد و مطيع قاهر و غالب سازد به اين معنا كه حريت اختيار را سلب نموده، كره و اجبار را گسترش دهد، همان‌طور كه عادت سلاطين مستبد و غالب همين است، كه بعد از غلبه عده‌اي را مي‌كشند، جمعي را اسير مي‌كنند، و در بقيه به دلخواه خود تحكم و زورگوئي روا مي‌دارند. از سوي ديگر تجربه و حكم و برهان هم دلالت دارد بر اين كه فشار و كره و دوام ندارد، در مثل مي‌گويند به نيزه مي‌توان تكيه داد اما روي نيزه نمي‌توان نشست، و سلطه اجانب هيچ‌وقت بر امت‌هاي زنده استقرار دائمي نيافته، بلكه در گرو چند روزي اندك است!
(390) احكام حقوقي
به خلاف غلبه معنويات كه دل‌هائي يافت مي‌شود تا در آن منزل گيرد، و افرادي معتقد و مؤمن به آن بار مي‌آورد، و معلوم است كه نه ما فوق ايمان تام درجه‌اي هست، و نه چون احكام آن حصني است، وقتي ايمان به يكي از امور معنوي در دل پيدا مي‌شود، هر چند كه روزي و برهه‌اي از زمان نگذارند ظهور كند، بالاخره روزي خودنمائي خواهد كرد، و دهري طولاني حكومت خواهد كرد، و به همين جهت است كه مي‌بينيم دولت‌هاي بزرگ و جوامع زنده امروز كمال اعتنا را به مسأله تبليغ دارند، بيش از آن مقداري كه به ارتش و سلاح‌هاي جنگي اعتنا به خرج مي‌دهند، چون مي‌دانند كه ســلاح معنــوي شـديـدتـر از سـلاح ارتـش اسـت.
تازه اين در معنويات صوري و موهوماتي است كه مردم در شؤون اجتماعي خود
غلبه معنويات (391)
به آن اعتقاد دارند، و امور موهوم هم از حد خيال و وهم تجاوز نمي‌كند، حال ببين غلبه و دوام معنويات حقيقي كه خداي سبحان بدان دعوت مي‌كند و از نهاد خود بشر سرچشمه مي‌گيرد چقدر است و چقدر ريشه دار است !(1)

حــق از اين جهــت كــه حــق است چيـزي جــز بـاطـل و ضــلالــت در مقــابلــش قرار ندارد، هم‌چنان‌كه قرآن كـريم فـرموده:
1- الميزان ج 2 ، ص 280 .
(392) احكام حقوقي
ـ «فَمــاذا بَعْـدَ الْحَــقِّ اِلاَّ الضَّــلالُ!» (32 / يـونس)
و معلوم است كه باطل تاب مقاومت در برابر حق را ندارد، پس همواره غلبه با حجت حــق اسـت بر بـاطل.
اين وضع حق است، از همين جهت كه حق است، و اما وضع حق از حيث تأثير و رساندن بشر به هدف، نيز غلبه‌اش شكست‌ناپذير است، نه تخلف دارد و نه اختلاف، چون اگر مؤمن به حق بر دشمن حق غلبه كند، و در همين ظاهر زندگي دنيا بر او چيره گردد كه معلوم است هم پيروز است و هم ماجور، و اگر دشمن حق بر او غلبه كند، باز هم ضرر نمي‌كند حتي اگر او را مجبور به كاري كند وظيفه‌اش اين است كه طبق اجبار و اضطرار عمل كند، و همين عمل باز مطابق رضاي خداي تعالي است، هم‌چنان كه فرمود:
ـ «اِلاّ اَنْ تَتَّقُــــوا مِنْهُـــــمْ تُقيـــةً،» (28 / آل عمـــران)
غلبه حق بر باطل (393)
و حتي اگر او را بكشد مرگش مرگ نيست، بلكه حياتي است طيب، هم‌چنان كه فرمود:
ـ «وَلاتَقُولُوا لِمَنْ يُقْتَلُ فيسَبيلِ‌اللّهِ اَمْواتٌ بَلْ‌اَحْياءٌ وَلكِنْ لاتَشْعُرُونَ،» (154 / بقره)
پس مؤمن در هر حال و هميشه منصور و غير مغلوب است، حال يا هم در ظاهر و هـم در بـاطـن، و يـا تنهـا در بـاطـن هم‌چنــان كــه فـرمـود:
ـ «قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنآ اِلاّ اِحْدَي الْحُسْنَيَيْنِ!» (52 / توبه)
از اين جا روشن مي‌شود كه حق در دنيا غالب است، هم در ظاهر دنيا و هم در باطن آن، اما در ظاهر براي اين كه عالم خلقت همان‌طور كه توجه فرموديد نوع انساني را تكوينا به سوي حق و سعادت هدايت مي‌كند، و به زودي بشر را به هدف نهائي مي‌رساند، آري غلبه‌اي كه به ظاهر از باطل مي‌بينيم، تاخت و تازهائي بي‌داوم است كه نبايد بدان اعتنا كرد، و بايد دانست كه تاخت و تاز باطل همواره مقدمه‌اي است براي
(394) احكام حقوقي
ظهور حق، رشته زمان هم كه به آخر نرسيده و روزگار هنوز تمام نشده و نظام هستي هم هرگز شكست نمي‌خورد، و اما اين كه گفتيم در باطن هم غالب است، براي اين كه حجت و دليل قاطع هميشه با حق است و باطل هيچ دليلي ندارد.
و اما اين كه گفتيم: قول و فعل حق عبارت است از قول و فعلي كه متصف به صفات جميله‌اي چون ثبات و بقا و حسن باشد، و قول و فعل باطل آن است كه متصف به صفات ناپسند چون تزلزل و زوال و قبح و بدي باشد، وجهش همان است كه در بحث‌هاي گذشته به آن اشاره كرديم و گفتيم از آيه: «ذلِكُمُ‌اللّهُ رَبُّكُمْ خالِقُ كُلِ‌شَيْ‌ءٍ،» (62 / مؤمن) و آيه شريفه: «اَلَّذي اَحْسَنَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلَقَهُ،» (7 / سجده) و آيه «مآ اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّهِ وَ مآ اَصابَكَ مِنْ سَيِّئَة فَمَنْ نَفْسِكَ،» (79 / نساء) استفاده مي‌شود كه سيئات و بدي‌ها اعدام و بطلان‌هائي هستند كه مستند به خدا نمي‌باشند، زيرا هستي مستند به خداي
غلبه حق بر باطل (395)
فاطر و مفيض وجود است، نه نيستي‌ها، به خلاف حسنات كه چون به حكم آيات مذكوره مستند به خدايند، امور وجودي هستند، و به همين جهت است كه فعل و قول حسن منشأ هر جمال و منبع هر خير و سعادت از قبيل ثبات و بقا و بركت و نفع است، و بر عكس قول و فعل بد منشأ هر زشتي و منبع هر بدبختي است. و خداي تعالي در همين باره مي‌فرمايد:
ـ «اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَسَالَتْ اَوْدِيَةٌ بِقَدَرِها فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدا رابِيا وَ مِمّا يُــوقِــدُونَ عَلَيْــهِ فِي النّارِ ابْتِغاءَ حِلْيَةٍ اَوْ مَتعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ كَذلِكَ يَضْرِبُ اللّهُ الْحَقَّ وَ الْبطِلَ فَاَمَّا الزَّبَدُ فَيَـذْهَــبُ جُفآءً وَ اَمّا ما يَنْفَعُ النّاسَ فَيَمْكُثُ فِي‌الاَْرْضِ.» (17 / رعد)(1)

1- الميزان ج 2 ، ص 280 .
(396) احكام حقوقي
يكي ديگر از احكام اعمال اين است كه حسنات چه اقوال و چه افعال مطابق حكم عقل است، به خلاف سيئات كه چه اقوالش و چه افعالش برخلاف عقلند، و در سابق هم گفتيم كه خداي سبحان اساس تمامي آن چه را كه براي بشر بيان كرده عقل قرار داده، البته منظور ما از عقل همان نيروئي است كه به وسيله آن انسان حــق را از بــاطــل و خـــوب را از بــد تميــز مـي‌دهــد.
و بـه هميـن جهـت اسـت كه مـردم را بـه پيـروي از عقـل سفـارش نمـوده، و از چيـزي كه سـلامت و حكمـراني آن را مختـل مي‌سـازد نهي فرموده، مانند شراب، و قمار، و لهو و غش، و غرر در معاملات، و نيز از دروغ، و افتـرا، بهتـان و خيـانـت، و تـرور، و هر عملي كه سلامت عقل در حكمراني را مختل مي‌سازد نهي فرموده، چون
اعمال حكم‌عقل‌دراعمال‌نيك‌وفقدان عقل‌دراعمال‌بد (397)
همـه ايـن كـارها عقـل انسان را در مرحلـه عمـل دچـار خبـط مي‌كنـد، و ايـن را هم مي‌دانيم كه اساس حيات بشر در همه شؤون فردي و اجتماعيش بر سلامت ادراك و صحـت فكر و انديشه است.
و شما خواننده عزيز اگر مفاسد اجتماعي و فردي را، حتي آن مفاسدي كه فسادش براي همه جوامع مسلم است، و كسي منكر آن نيست، مورد تجزيه و تحليل قرار دهي، خواهي ديد كه اساس آن مفاسد اعمالي است كه باعث از كار افتادن عقل در حكومت و هدايت است، و بقيه مفاسد هم هر قدر كه زياد باشد، و هر قدر بزرگ باشد، باز اساسش همين بطلان حكومت عقل است، كه جاي توضيحش محل ديگري است، كه ان‌شاءاللّه تعالي خواهد آمد. (1)
1- الميــــــــزان ج 2 ، ص 282 .
(398) احكام حقوقي

«مَنْ جآءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَـهُ عَشْـرُ اَمْثـالِهـا وَ مَـنْ جـآءَ بِـالسَّيِّئَـةِ فَـلا يُجْــزآي اِلاّ مِثْلَها وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ،»
«هر كس نيكي‌اي بيارد ده برابر آن دارد و هر كس بدي بياورد جز برابر آن سزايش ندهند و ستم‌شان نكنند.» (160 / انعام)
اين آيه كه كلامي مستقل و تمام، يكي از منت‌هاي خداوند را كه بر بندگان خود نهاده
پاداش‌اضافي‌اعمال‌حسنه‌وكيفر ثابت اعمال‌سيئه (399)
ذكر مي‌كند، و آن اين است كه: خداوند عمل نيك را ده برابر پاداش مي‌دهد، و عمل زشت و گناهان را جز به مثل تلافي نمي‌كند.
خلاصه، يك عمل نيك را ده عمل به حساب آورده و يك گناه را يك گناه حساب مي‌كند، و در آن ظلم نمي‌كند يعني از پاداش آن نمي‌كاهد و كيفر آن را بيشتر نمي‌دهد و از آيه: « مَثَلُ الَّذينَ يُنْفِقُونَ اَمْوالَهُمْ في سَبيلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْـعَ سَنـابِـلَ فـي كُـلَّ سُنْبُلَـةٍ مِـأَةُ حَبَّـةٍ وَ اللّـهُ يُضـاعِـفُ لِمَـنْ يَشـاءُ،» (261 / بقره) استفاده مي‌شود كه اگر ممكن باشد پاداش عمل نيك را بيش از ده برابر مي‌دهد و نيز اگر ممكــن باشد اصـلاً گنـاه را به حساب نمي‌آورد.
ليكن آيه شريفه نظر به اين كه با آيات سابق اتصال داشته و با آن‌ها در يك سياق قرار گرفته است معناي ديگري مي‌دهد، گويا پس از بياني كه در آيات سابق مربوط به
(400) احكام حقوقي
اتفاق و اتحاد و تفرق كلمه ذكر شد، گفته شده: پس حسنه و سيئه هر كدام از اين دو امر جزا و پاداش مناسب خود دارد و ستمي در كار نيست، زيرا جزا، مناسب عمل بايد باشد پس كسي كه حسنه‌اي انجام دهد مثل آن را دريافت خواهد داشت و مضاعف هم مي‌شود، و كسي كه سيئه به جا آورد ـ كه همان اختلاف منهي عنه است ـ جزاي او مانند عملش بد خواهد بود و هرگز نبايد طمـع نيكــي داشته باشد.
به اين ترتيب معناي اين آيه به معناي آيه «وَ جَزاؤُ سَيِّئَـةٍ سَيِّئَةٌ مِثْلُها،» (40 / شوري) برمي‌گردد، و مــراد آيه بيان مماثلت جزاي سيئه با خود سيئه مي‌شود نــه بيــان ايــن كــه جــزا يكــي اسـت و مضــاعف نيست. (1)
1- الميزان ج 7 ، ص 537 .
پاداش‌اضافي‌اعمال‌حسنه‌وكيفر ثابت اعمال‌سيئه (401)

بسم الله الرحمن الرحیم
جاهِدُوا بِأَمْوالِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ في سَبيلِ اللَّهِ ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (سوره توبه آیه 41)
با اموال و جانهاى خود، در راه خدا جهاد نماييد؛ اين براى شما بهتر است اگر بدانيد حضرت رضا (عليه السّلام): خدا رحم نماید بنده‌اى كه امر ما را زنده (و برپا) دارد ... علوم و دانشهاى ما را ياد گيرد و به مردم ياد دهد، زيرا مردم اگر سخنان نيكوى ما را (بى آنكه چيزى از آن كاسته و يا بر آن بيافزايند) بدانند هر آينه از ما پيروى (و طبق آن عمل) مى كنند
بنادر البحار-ترجمه و شرح خلاصه دو جلد بحار الانوار ص 159
بنیانگذار مجتمع فرهنگی مذهبی قائمیه اصفهان شهید آیت الله شمس آبادی (ره) یکی از علمای برجسته شهر اصفهان بودند که در دلدادگی به اهلبیت (علیهم السلام) بخصوص حضرت علی بن موسی الرضا (علیه السلام) و امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) شهره بوده و لذا با نظر و درایت خود در سال 1340 هجری شمسی بنیانگذار مرکز و راهی شد که هیچ وقت چراغ آن خاموش نشد و هر روز قوی تر و بهتر راهش را ادامه می دهند.
مرکز تحقیقات قائمیه اصفهان از سال 1385 هجری شمسی تحت اشراف حضرت آیت الله حاج سید حسن امامی (قدس سره الشریف ) و با فعالیت خالصانه و شبانه روزی تیمی مرکب از فرهیختگان حوزه و دانشگاه، فعالیت خود را در زمینه های مختلف مذهبی، فرهنگی و علمی آغاز نموده است.
اهداف :دفاع از حریم شیعه و بسط فرهنگ و معارف ناب ثقلین (کتاب الله و اهل البیت علیهم السلام) تقویت انگیزه جوانان و عامه مردم نسبت به بررسی دقیق تر مسائل دینی، جایگزین کردن مطالب سودمند به جای بلوتوث های بی محتوا در تلفن های همراه و رایانه ها ایجاد بستر جامع مطالعاتی بر اساس معارف قرآن کریم و اهل بیت علیهم السّلام با انگیزه نشر معارف، سرویس دهی به محققین و طلاب، گسترش فرهنگ مطالعه و غنی کردن اوقات فراغت علاقمندان به نرم افزار های علوم اسلامی، در دسترس بودن منابع لازم جهت سهولت رفع ابهام و شبهات منتشره در جامعه عدالت اجتماعی: با استفاده از ابزار نو می توان بصورت تصاعدی در نشر و پخش آن همت گمارد و از طرفی عدالت اجتماعی در تزریق امکانات را در سطح کشور و باز از جهتی نشر فرهنگ اسلامی ایرانی را در سطح جهان سرعت بخشید.
از جمله فعالیتهای گسترده مرکز :
الف)چاپ و نشر ده ها عنوان کتاب، جزوه و ماهنامه همراه با برگزاری مسابقه کتابخوانی
ب)تولید صدها نرم افزار تحقیقاتی و کتابخانه ای قابل اجرا در رایانه و گوشی تلفن سهمراه
ج)تولید نمایشگاه های سه بعدی، پانوراما ، انیمیشن ، بازيهاي رايانه اي و ... اماکن مذهبی، گردشگری و...
د)ایجاد سایت اینترنتی قائمیه www.ghaemiyeh.com جهت دانلود رايگان نرم افزار هاي تلفن همراه و چندین سایت مذهبی دیگر
ه)تولید محصولات نمایشی، سخنرانی و ... جهت نمایش در شبکه های ماهواره ای
و)راه اندازی و پشتیبانی علمی سامانه پاسخ گویی به سوالات شرعی، اخلاقی و اعتقادی (خط 2350524)
ز)طراحی سيستم هاي حسابداري ، رسانه ساز ، موبايل ساز ، سامانه خودکار و دستی بلوتوث، وب کیوسک ، SMS و...
ح)همکاری افتخاری با دهها مرکز حقیقی و حقوقی از جمله بیوت آیات عظام، حوزه های علمیه، دانشگاهها، اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران و ...
ط)برگزاری همایش ها، و اجرای طرح مهد، ویژه کودکان و نوجوانان شرکت کننده در جلسه
ی)برگزاری دوره های آموزشی ویژه عموم و دوره های تربیت مربی (حضوری و مجازی) در طول سال
دفتر مرکزی: اصفهان/خ مسجد سید/ حد فاصل خیابان پنج رمضان و چهارراه وفائی / مجتمع فرهنگي مذهبي قائميه اصفهان
تاریخ تأسیس: 1385 شماره ثبت : 2373 شناسه ملی : 10860152026
وب سایت: www.ghaemiyeh.com ایمیل: Info@ghaemiyeh.com فروشگاه اینترنتی: www.eslamshop.com
تلفن 25-2357023- (0311) فکس 2357022 (0311) دفتر تهران 88318722 (021) بازرگانی و فروش 09132000109 امور کاربران 2333045(0311)
نکته قابل توجه اینکه بودجه این مرکز؛ مردمی ، غیر دولتی و غیر انتفاعی با همت عده ای خیر اندیش اداره و تامین گردیده و لی جوابگوی حجم رو به رشد و وسیع فعالیت مذهبی و علمی حاضر و طرح های توسعه ای فرهنگی نیست، از اینرو این مرکز به فضل و کرم صاحب اصلی این خانه (قائمیه) امید داشته و امیدواریم حضرت بقیه الله الاعظم عجل الله تعالی فرجه الشریف توفیق روزافزونی را شامل همگان بنماید تا در صورت امکان در این امر مهم ما را یاری نمایندانشاالله.
شماره حساب 621060953 ، شماره کارت :6273-5331-3045-1973و شماره حساب شبا : IR90-0180-0000-0000-0621-0609-53به نام مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان نزد بانک تجارت شعبه اصفهان – خيابان مسجد سید
ارزش کار فکری و عقیدتی
الاحتجاج - به سندش، از امام حسین علیه السلام -: هر کس عهده دار یتیمی از ما شود که محنتِ غیبت ما، او را از ما جدا کرده است و از علوم ما که به دستش رسیده، به او سهمی دهد تا ارشاد و هدایتش کند، خداوند به او می‌فرماید: «ای بنده بزرگوار شریک کننده برادرش! من در کَرَم کردن، از تو سزاوارترم. فرشتگان من! برای او در بهشت، به عدد هر حرفی که یاد داده است، هزار هزار، کاخ قرار دهید و از دیگر نعمت‌ها، آنچه را که لایق اوست، به آنها ضمیمه کنید».
التفسیر المنسوب إلی الإمام العسکری علیه السلام: امام حسین علیه السلام به مردی فرمود: «کدام یک را دوست‌تر می‌داری: مردی اراده کشتن بینوایی ضعیف را دارد و تو او را از دستش می‌رَهانی، یا مردی ناصبی اراده گمراه کردن مؤمنی بینوا و ضعیف از پیروان ما را دارد، امّا تو دریچه‌ای [از علم] را بر او می‌گشایی که آن بینوا، خود را بِدان، نگاه می‌دارد و با حجّت‌های خدای متعال، خصم خویش را ساکت می‌سازد و او را می‌شکند؟».
[سپس] فرمود: «حتماً رهاندن این مؤمن بینوا از دست آن ناصبی. بی‌گمان، خدای متعال می‌فرماید: «و هر که او را زنده کند، گویی همه مردم را زنده کرده است»؛ یعنی هر که او را زنده کند و از کفر به ایمان، ارشاد کند، گویی همه مردم را زنده کرده است، پیش از آن که آنان را با شمشیرهای تیز بکشد».
مسند زید: امام حسین علیه السلام فرمود: «هر کس انسانی را از گمراهی به معرفت حق، فرا بخواند و او اجابت کند، اجری مانند آزاد کردن بنده دارد».